həm də ümumi qanun təbiətlə uyğundur, yazılı qanunlar isə
tez-tez dəyişir.
Məhz buna görə Sofoklun “Antiqona”sında biz bu
məşhur kəlamı tapırıq: Antiqona yazılmamış qanunun zid-
dinə görə deyil, Kreontun qərarına zidd olaraq qardaşını
basdırdığı üçün özünə bəraət qazandırır.
Bu qanunlar пэ dünən, пэ də bu gün icad olunmayıb,
amma əbədi mövcuddurlar;
Mən kimin naminə olursa olsun,
onları saymaya bilmərəm96,
O, həm də bunu ona görə edir ki, həqiqi və faydalı
olan ədalətlidir, həqiqi və faydalı kimi görünən isə yox, buna
görə də yazılı qanun həqiqi qanun deyil, ona görə ki, qanu
nun vəzifələrini yerinə yetirmir, həm də ona görə ki, hakim
bir növ gümüşə əyar (nişanə) qoyan adam kimi saxta ədaləti
əsil ədalətdən ayırmağı bacarmalıdır, həm də эп yüksək mə-
nəvi keyfıyyətlərə malik adam üçün yazılmamış qanunlarm
yazılı qanunlar üzərində üstünlüyünü rəhbər tutmaq xasdır.
Bu zaman baxmaq lazımdır ki, bu qanun hər hansı bir
başqa məşhur qanuna və ya özü-özünə zidd olmasın, песэ ki,
Ьэгэп bir qanun bəzi qərarları песэ olmasma baxmayaraq
qəbul edir, başqası isə qanunazidd olan qərarları qadağan
edir. Əgər qanun ikimənalı xarakter ilə fərqlənirsə, onda
onu həm bu, həm də digər istiqamətdə şərh etmək olar, belə
halda onun hansı şərhinin ədalət və fayda növləri ilə uzla-
şacağım тйэууэп etmək lazımdır və sonra isə bundan istifa-
də etmək lazımdır. Əgər qanunun qəbul edilməsinə səbəb
olan səbəblər artıq yoxdursa, qanun isə hələ də qüvvədədir-
sə, belə halda bunu aydınlaşdırmaq və
belə yolla bu qanunla
mübarizə aparmaq lazımdır.
Əgər yazılı qanun işin vəziyyətinə uyğundursa, onda
demək lazımdır ki, “özünün yaxşı düşüncəsi ilə mühakimə
etmək” andı qanunun əleyhinə mühakimə etmək üçün içil-
64
mir, bu ona görə olur ki, hakim qanunun пэ dediyini bilmə-
diyi hallarda andı pozan adam olmasm.
Onu da əıavə etmək olar ki, hamı özü-özünə nemət
olanı deyil, ona nemət kimi görünəni axtarır və qanunların
almamağınm və ya onlardan istifadə etməməyin heç bir fər-
qi yoxdur, yerdə qalan sənətlərdə, məsələn, tibbdə, həkimi
aldatmağm heç bir faydası yoxdur, ona görə ki, həkimin
səhvı bir о qədər ziyanlı olmur, nəinki hakimiyyətə tabe ol-
mamaq vərdişi və nəhayət, qanunlardan ağıllı olmağa can
atmaq məhz elə şeydir ki, эп məşhur qanunlar ilə qadağan
olunur.
Bebliklə, biz, qanun haqqında məsəbni nəzərdən ke-
çirdik.
Şahidlərə gəldikdə isə onlar iki cür olur: qədim və yeni,
sonuncular öz növbəsində yalan ifadə vermək nəticəsində
özbri bu və ya digər halda risk edənbrə və bu zaman riskə
məruz qalmayanlara bölünür. Qədim şahidlər adı altmda
şairləri və başqa şanlı kişibri nəzərdə tuturam ki, onlarm
ittihamları ümumən məşhurdur.
Məsələn, afınalılarm hamısı Salamin barəsində Ho-
merin şahidliyindən istifadə edirdibr və tenedoslular da bu
yaxınlarda korinfli Periandrm97 Sigey sakinbrinə qarşı şa-
hidliyinə müraciət etmişdibr. Kleofont da eynib beb qay-
dada Solonun elegiyalarından Kritinin əleyhinə istifadə edə-
rək deyirdi ki, onun evi çoxdan azğınlığı ib seçilir, yoxsa
Solon heç vaxt beb şey yazmazdı:
Qırmızıtelli Kritiyə de ki, öz atasına qulaq
assın98
Baş vermiş hadisəbrə aid şahidbr belədir. Gözbnibn
hadisəbrə dair şahid kimi gələcək üçün açılan falları izah
edən adamlar çıxış edirlər, məsəbn, Femistokl deyirdi ki,
taxta divar gəmibrlə döyüş deməkdir." Bundan başqa, de-
diyimiz kimi zərb-məsəllər də şahid kimi xidmət edirbr, mə-
sələn qocalarla dostluq etməyi xoşlamayan adam üçün “heç
65