Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
vaxt qocalara yaxşılıq etmə” məsəli, öldürülmüş atalann oğullarmı da öldürməyə məsləhət görən adam üçün isə “Atanı öldürüb, oğullarım sağ qoyan adam ağılsızdır”100 məsəli şahid kiıni xidmət edir, Yeni şahidlər - hanııya məlum adamlar тйэууэп rəyi ifadə ediblər: onların rəyi məhz bu məsələlərə dair məhkəmə çəkişməsi aparan insanlara fayda verir, məsələn, Evbul məhkəmədə Xaretə qarşı Platonun Arxibi101 haqqmda de- diyi sözbrlə çıxış edib deyib ki, onun sayəsində dövlətdə açıq-aşkar əxlaqsızlıq inkişaf edib. Yeni şahidlərin sırasma elə adamlar da daxildir ki, on lar yalanı aşkara çıxaracağı halda, təhlükəyə düşməyə risk edirlər. Beb adamlar ancaq hər hansı hadisənin olub- olmaması məsələsində şahid kimi xidmət edirlər, amma fak- tın xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən zaınan onlar şahid ola bilməzlər, məsələn, hər hansı bir hərəkətin ədalətli və ya ədalətsiz olması, faydalı və faydasız olması məsələlərinin halli zamanı. Buna bənzər hallarda işlə əlaqəsi olmayan şa- hidbr daha çox inam qazamrlar, эп etibarlı şahidbr qədim şahidbr sayılır, ona görə ki, onları heç пэ ib э1э almaq ol- mur. Şahidbri olmayan adam üçün sübutların yerini qayda tutmalıdır ki, həqiqətə bənzər şeybrin əsasmda mühakimə etmək lazımdır, bunun özü “öz yaxşı düşüncənə görə müha- kimə et” deməkdir, bu həm də “pula görə ehtimallara yanlış тэп а vermək və ehtimalları əsassız təsdiqbmək olmaz” de- məkdir. Arxasmda şahidbri duran insan isə öz növbəsində şahidbri olmayan adama deyə bibr ki, ehtimallar məsu- liyyət daşıya bilməzbr, əgər ancaq sözbr əsasında işi araş- dırmaq mümkün olsaydı, şahidlik etmək lazım olmazdı. Şahidliklərə gəldikdə isə, onlar qismən natiqin özünə, qismən də rəqibinə aid ola bibr, eləcə də qismən faktın özü- nə, qismən də rəqibbrin xarakterinə aid ola bibr: yəqin ki, beb olduqda faydalı şahidlikbr sarıdan çatışmamazlıq ol maz, onlarm işə birbaşa dəxli olmasa da, məhkəmədə iddia- 66 çı olanm şəxsiyyətinin düzgünlüyünün, ya da onun rəqibinin şəxsiyyətinin alçaqlığının mənəvi xarakteristikasım verməyə xidmət edə bibr. Qalan mülahizəbr iddiaçı olana ya dostcasma, ya da düşməncəsinə, ya da etinasız münasibət bəsbyən, yaxşı və ya pis reputasiyasmdan istifadə edə bibn və ya heç birindən istifadə etməyən şahidbr barəsindədir - bütün bu mülahi- zələri və başqa onlara oxşar fərqlərini biz entimemaları çı- xartdığımız həmin эп ümumi müddəalar əsasında102 yarat- malıyıq. Sövdəbşməbrə gəldikdə isə, natiqlər üçün onların ba- rəsində danışmağı о zaman faydalı olar ki, natiq onlarm böyük və kiçik əhəmiyyətini təsəwür edə bilsin və ya onların inama layiq olub-olmadığmı göstərə bilsin. Əgər söv- dəbşm əbr natiqin xeyrinədirsə, onda onları etibarlı və qa- nuni qüvvəsi olan kimi göstərmək lazımdır; əgər onlar rə- qibin xeyrinə damşırlarsa, onda əks olanı sübut etmək la- zımdır. Sövdələşmənin etibarlı və etibarsız olması şahidbr haqqmda olan mühakiməbrdən heç nə ilə fərqlənmir, ona görə ki, sövdəbşmələr, onları imzalayan və ya saxlayan şəxs- lərin песэ olmasından asılı olaraq etibarlılıq xarakteri alır- lar. Madam ki, sövdələşmə mövcudluğu təsdiq olunub və о bizim üçün əlverişlidir, onda onun əhəmiyyətini artırmaq lazımdır: axı, sövdəbşmə özəl və xüsusi qanundur və sövdə- bşm əbr qanuna deyil, məhz qanunlar eb sövdələşməbrə qüvvə verir ki, onlar qanunla uzlaşır. Ümumiyyətb, qanu- nun özü тйэууэп qəbildən olan qanundur. Odur ki, sövdə- bşm əbrə etibar etməyən ya onu bğv edənlər qanunu poz- muş olurlar. Н э т də, insanlar arasında könüllü müna- sibətbrin böyük hissəsi sövdəbşmə əsasmda durur, odur ki, sövdələşmənin qüvvədən düşməsi ib insanların öz Arala- rında münasibət yaratmaq imkammn özü də aradan qalxır. Bu halda hansı başqa mülahizəbrin yararlı olmasmı görmək asandır. 67 Əgər qanun sizin üçün əlverişsiz, rəqibiniz üçün isə əl- verişlidirsə, bu halda sizin üçün əlverişsiz olan qanuna qarşı istifadə etməyə yararlı olan etirazlar lazımdır, məhz belə demək olar: madam qanunlar düzgün qoyulmayıb, madam qanunvericilər səhvə yol veriblər. Onda biz özümüzü qanun- lara tabe olmağa borclu hesab etmirik və buna görə də söv- dələşməni özümüz üçün məcburi saymaq mənasızlıqdır, bundan başqa nəyin ədalətli olduğunu hakim тйэууэп edir, buna görə də onun üçün sövdələşmə deyil, ədalətə daha uyğun olan şey lazımdır, ədabtli olanı isə пэ yalanm, пэ də məcbur etmənin köməyi ilə təhrif etmək olmaz. Ona görə ki, o, şeylərin öz mahiyyətindən irəli gəlir, sövdələşmələr isə çox vaxt yalan və məcburetmə əsasında yaranırlar. Sonra bax maq lazımdır ki, məlum sövdələşmələr hər hansı bir yazılı və ya ümumi qanuna, yazılı qanunlardan isə hər hansı bir yerli və ya əcnəbi qanuna zidd deyil, bundan başqa onun hər hansı başqa sövdələşmələrə, əvvəl və daha gec bağlanmış sövdələşmələrə zidd olmadığma baxmaq lazımdır. Belə hal da təsdiq etmək olar ki, üstünlük ya daha gec bağlanmış sövdələşmələrin tərəfındədir, ya da daha əvvəlkilər düzgündür, daha gec bağlanmış müqaviləbrin düzgün ol- mamasma gəldikdə isə buna hansınm daha faydalı olması baxımından yanaşmaq lazımdır. Bundan başqa sövdələşmə- ni fayda nöqteyi-nəzərindən müzakirə etmək lazımdır - gö- rəsən o, hakimlərin faydasına əks deyil ki, bir sıra çoxlu bu na bənzər etirazlar etmək olar, onları deyilənlərdən asanlıq- la əldə etmək olar. Işgəncə тйэууэп mənada şahidlik olur; о пэ isə inan- dırıcı görünür, ona görə ki, öziində тйэууэп zərurəti sax- layır. Ona münasibətdə bir sıra cürbəcür mülahizəbr söyb- т э к olar: əgər işgəncə bizim üçüıı sərfəli ola bibrsə, onun əhəmiyyətini artırmaq lazımdır və təsdiq etımk lazımdır ki, bütün şahidlik növbrindən təkcə о həqiqi hesab oluna bibr. Əgər işgəncə sizə deyil, rəqibiniz üçün sərfəlidirsə, beb hal da, bu qəbildən olan şahidlikbrin həqiqiliyinə, ümumiyyət- 68 b , işgəncələrin xarakteri haqqmda mühakiməbr yolu ib eti raz etmək lazımdır: demək lazımdır ki, işgəncə altmda ya lan, məcburiyyət altmda eynib həqiqət kimi asanca söybnir, bu zaman daha möhkəm olanlar inadla həqiqəti gizbdir, digərbri isə işgəncədən tez qurtarmaq üçün asanlıqla yalan deyirbr. Bu zaman hakimlərə məlum olan və həqiqətən baş vermiş oxşar misalları əldə hazır tutmaq lazımdır. Demək lazımdır ki, işgəncə həqiqətiıı aşkarlanmasma yardım edə bilməz, ona görə ki, inadkar və möhkəm insanlar тэпэп güclü olaraq igidcəsinə işgəncəyə dözür, qorxaq və ürkək adamlar isə, həb işgəncə görməmiş, ondan qorxur, buna go re də işgəncənin özürıdə heç bir etibarlı şey yoxdur. Andlara gəldikdə isə, burada dörd halı bir-birindən fərqləndirmək lazımdır: ya bir tərəf о biri tərəfdən and iç- məyi tələb edir və eyni zamanda da onlarm beb təbbini qə- bul edir; ya bunlarm heç biri yoxdur; ya bunlardan biri var, о biri yoxdur, yəni, özbri and içməyi tələb edərek, özbri and içmir, ya da özbri and içərək, and içməyi təbb etmir. Bun dan əlavə, başqa qəbildən olan hal da ola bibr - daha əvvəl iddiaçı və ya onun rəqibi andı içmiş ola bibr. Ona görə də and içməyi tələb etm irbr ki, insanlar asanlıqla yalandan and içə bilir və andı içməkb rəqibi öz vəzifələrindən azad edirlər, halbuki, and rəqib tərəfindən içilmədiyinə görə, iddiaçı mo- zəmmət etməyə giivənə bilər. O, deyə bibr ki, hakimbr tərə- findən məruz qaldığı təhlükəyə daha çox iistünlük verir, ona görə ki, hakimlərə inanır, rəqiblərə isə yox. And təbbini о şərtlə rədd etmək olar ki, o, pul almağa görə həyata keçirilsin və məhkəmədə danışan adam pis adam olsaydı, lazımi andı içərdi, ona görə ki, heç bir səbəb üzündən pis olmaqdansa, heç olmazsa, тйэууэп bir şeyin xatirinə pis olmaq olar, əgər, т э п bilsəm ki, and içərək ar- zuladığımı alacağam, içməsəm isə almayacağam, onda т э - nim and içməkdən imtina etməyimi andı pozmaq qorxusu ib yox, mənim gözəl mənəvi keyfiyyətlərim ib izah etmək olar. 69 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|