Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

məhkəmədə çəkişənlərin öz öhdələrinə buraxır, bu zamän öz 
mənfəətlərini  güdür  və  çəkişənlərin  ifadələrini  tərəfgirlikb 
dinləyirlər.  Bunun nəticəsində  bir  çox  dövbtlərdə  bizira  əv- 
vəldə  dediyimiz  kimi,  qanun  işə  dəxli  olmayan  şeyləri  şərh 
etməyi qadağan edir, amma,  orada hakimlərin özləri də bu­
na kifayət qədər diqqət verirlər.
Beləliklə,  düzgün  metodun  inandırma  üsullarma  aid 
olduğu,  inandırma üsulunun  isə  müəyyən mənada  sübut ol- 
duğu  (çünki,  biz hər  hansı  bir  şeydən  о  vaxt  möhkəm əmin 
oluruq ki, nəyin isə sübut olunduğunu görək) aydmdır, rito­
rik sübut  isə entimemadır  və  bu  ümumiyyətlə inandırmamn 
ən vacib üsullarmdan biridir və həm də aydındır ki, entime­
ma  müəyyən  qəbildən  olan  sillogizmdir4  və  miixtəlif qəbil- 
dən olan sillogizmləri nəzərdən keçirmək biitövlükdə dialek- 
tikaya  və  ya  onun  hər  hansı  bir  sahəsinə  aiddir.  Buradan 
aydm  olur  ki,  sillogizmin nədən və  песэ qurulduğunu bilən 
hər kəs, eləcə də entimema qurmağa da qabil ola bilər, əlbət- 
tə,  əgər  o,  sillogizmlərə  aid  biliklərinə  entimemalara  aid 
olanlan  və  onların  sırf  məntiqi  sillogizmlərdən  fərqini  də 
əlavə edə bilsə,  çünki,  biz eyni bir qabiliyyətlə həm həqiqəti, 
həm də həqiqətə bənzər  olanı  dərk  edirik.  Bununla belə, in­
sanlar təbiətin həqiqət axtanşına kifayət qədər qabildirlər və 
əksər  hallarda  onu  tapırlar;  bunun  nəticəsində  həqiqətin 
özünü tapmaqda mahir olan  şəxs həqiqətə bənzər olanm  ta- 
pılmasmda da mahir olacaq.
Beləliklə,  aydmdır ki,  başqa müəlliflər öz sistemlərində 
işə dəxli olmayan  şeylərdən danışırlar; həm  də  onların  пэуэ 
görə məhkəmə nitqlərinə diqqət verdikləri də aydmdır.
Ritorika  faydalıdır,  çünki,  həqiqət  və  ədalət  təbiət- 
lərinə görə öz əks-tərəflərindən güclüdürlər,  amma,  əgər mə- 
sələnin həlli düzgün qurulmayıbsa,  onda əks  tərəflər həqiqət 
və  ədabti  məğlubiyyətə  uğradarlar  ki,  bu  da  məzəmmətə 
layiqdir.  Bundan başqa, əgər bizdə эп dəqiq biliklər olsa be- 
1э,  bəzi  insanları  bu  bilikbrin  əsasmda  inandırmaq  çox  çə- 
tindir, ona görə ki, biliklərə əsaslanan nitqi qiymətbndirmək
6
savad  işidir,  bu  isə  kütlə  qarşısında  qeyri-mümkündür.  Bu­
rada  biz  sübut  və  miilahizələri  mütləq  hamı  üçün  anlaşılan 
yolla  aparmahyıq.  Biz  bu barədə  “Topik”5  əsərində  kütləyə 
müraciət  ib   əlaqədar  damşmışıq.  Bundan  başqa,  sillogizm- 
lərdə olduğu kimi əks olanı siibut etməyi bacarmaq vacibdir. 
Amma, həm bunu, həm də onu həqiqətən sübut etmək üçün 
yox,  çünki,  pis  olanı  sübut  etmək  lazım  deyil,  bunun  песэ 
edildiyini  оугэптэк,  е1эсэ  də  kiminsə  həqiqətə  uyğun  ol­
mayan sübutlardan istifadə etməsi zamanı onu təkzib etmək 
üçün vacibdir.
Digər sənətlərin heç biri əks mühakimələrdən çıxan nə- 
ticəbrb  məşğul  olmur,  bunu  ancaq  dialektika  və  ritorika 
edir,  beb  ki,  onlarm  hər  ikisi  eyni  dərəcədə  əksliklərb6 
münasibətdədirbr. Bu əkslikbr öz təbiətlərinə görə eyni dey- 
ildir,  amma  həqiqət  və  öz  təbiətinə  görə  yaxşı  olan  şeybr 
həmişə əqli nəticə çıxarmağa daha çox uyğundurlar və песэ 
deyərlər, daha çox inandırma qabiliyyətinə malikdirbr.
Bundan başqa,  əgər özünə  öz bədəninb kömək etməyi 
bacarmamağm  rüsvayçılıqdırsa,  onda  özünə  öz  sözünb  kö- 
mək edə bilməməyin də rüsvayçıhqdır,  beb ki,  insan  təbiəti- 
пэ  sözdən  istifadə  etmək  bədəndən  istifadə  etməkdən  daha 
çox xasdır.7 Əgər kimsə desə ki, sözün beb qüwəsindən əda- 
btsizcəsinə istifadə edən insan çoxlu zıyan törədə bibr, onda 
bu  iradı  (məziyyətbri  çıxmaq  şərti  ib)  тйэууэп  dərəcədə 
bütün петэйэгэ və əsasən də эп çox faydalı olanlara,  məsə- 
bn: qüwəyə, sağlamlığa, var-dövlətə, sərkərdəliyə aid etmək 
olar;  bu  nemətlərdən  lazımi  qaydada  istifadə  edən  insan 
çoxlu  fayda  gətirə  bibr,  onlardan  ədabtsizcəsinə  istifadə 
edənlər isə çoxlu ziyan törədə bibr.
Beləliklə,  aydındır  ki,  ritorika  elmlərin  hər  hansı  bir 
ayrıca sinflnə aid deyildir,  amma dialektika kimi bütün baş- 
qa  sahəbrb  əlaqəsi  var,  eləcə  də  o,  faydahdır  və  onun  işi 
inandırmaq deyil, hər bir halda inandırma üsullarmı tapma- 
qdır; eyni şeyi qalan bütün sənətbr barəsində də qeyd etmək 
olar,  məsəbn,  həkimlik  sənəti  təkcə  hər  bir  insanı  sağlam
7

---

dm əkdən  ibarət  deyil,  həm  də  bu  məqsədə  mümkün  qədər 
daha  çox  yaxmlaşmaqdır,  belə  ki,  artıq  tamam  sağala  bil- 
məyən  insanlan  da yaxşı  müalicə  etməyə  kifayət qədər  im- 
kan ola bilər.
Bundan başqa, aydmdır ki, eyni bir sənət sahəsinə həm 
həqiqətən  inandırıcı  olanı,  həm  də  inandırıcı  kimi  görünən 
tədqiq etmək aiddir, bu da dialektika sahəsində həm həqiqi, 
həm  də  görünüşlü  sillogizmin  öyrənilməsino  bənzəyir:  insan 
hər  hansı  тйэууэп  bir  qabiliyyətinə  görə  sofıst  olmur,  öz 
istedadı  ilə  istifadə etdiyi niyyətinin gücünə görə sofist  olur. 
Onu  da  deyək  ki,  burada,  yəni  ritorikada  natiq  sözü  həm 
bilik,  həm  də  insam  danışmağa  məcbur  edən  niyyət  məna- 
smda veriləcək.  Məntiq  elmində  adam öz niyyətinə  görə  so­
fist, qabiliyyətinə görə isə dialektik adlandırılır.8
Indi  isə  artıq  metodun  özündən  damşmağa  cəhd  edək
-  biz necə və nəyin köməyi  ilə qoyulmuş  məqsədə çata bilə- 
rik?  Beblikb,  əwəldə olduğu  kimi ritorikamn  пэ olduğunu 
тйэууэп edərək sonrakı şərhimizə keçək.
2.  Ritorikamn başqa elm  və sanətlər arasıncia yeri:  - Inandırmanm 
“texniki”  (ritorikamn  üsullarma  əsaslanan)  va  "qeyri-texniki” 
(obyektiv səbəblərə əsaslanan)  üsıılları.  -  Inandırmanm  üç mahir 
üsulu.  -  Ritorika -  dialektika və siyasətin bir sahasi kimi.  -  Misal 
ya entimema.  -  İnandmcı  olamn analizi.  -  Ritorikamn məşğul ol- 
duğn  məsjlələr. - Entimemaları  haradan əldə edirlər? -  Ehtimahn 
müəyyən edilməsi.  -  Əlamstlərin növhri.  -  M isal -  ritorik istiqa- 
matbndirmə.  -   Ümumi  yerhr  (topoi)  və  xüsusi  entimemalar 
( eidS).
Beləliklə,  ritorikam  hər  bir  verilmiş  predmetə  aid 
mümkün  inandırma  üsullarmı  tapmaq  qabiliyyəti  kimi 
тйэууэп edək.  Bu hər hansı bir başqa  sənətin  məqsədi dey- 
ildir,  çünkı,  hər  bir başqa predmet  ancaq  onun  sahəsinə  aid 
olanlar  barəsində  izah  və  inandırma  apara  bilər,  песэ  ki, 
məsəbn, həkimlik sənəti -  sağlamlığı möhkəmləndirən və ya 
xəstəliyə  aparan  səbəbbr  barəsində,  həndəsə  vahidlər  ara- 
smda mümkün dəyişikliklər barəsində, hesab -  rəqəmlər ba-
8
rəsində;  yerdə qalan elm və  sənətbr də eyni ib  belədir;  rito­
rika isə hər bir verilmiş predmet barəsində inandırma üsulla- 
nnı tapmağa qabildir, buna görə də biz deyirik ki, o, heç bir 
xüsusi, тйэууэп sinİf predmetinə aid deyildir.
tnandırma  üsullarmın  bəziləri  “qeyri-texniki”,  digər- 
ləri isə “texnikidir”. Мэп bizim tərəfımizdən icad edilmənıiş, 
amma  daha  əvvəldən  bizdən  asılı  olmayaraq  mövcud  olan 
inandırma  üsullarmı  “qeyri-texniki”  (atechnoi)  adlandm- 
ram; buraya şahidlər, işgəncə altmda verilmiş ifadəbr, yazılı 
müqavilələr  və s.  aiddir;  “texniki”  (entechnoi) üsullar dedik- 
də,  т э п   metodun  və  bizim  şəxsi  vasitələrimizin  köməyi  ilə 
yaradıia  biləcək  üsulları  nəzərdə  mturam,  beləliklə,  birinci 
sübutlardan  ancaq  istifadə  etmək  lazımdır,  ikinci  sübutları 
isə əwəlcədən tapmaq lazımdır.
Nitq  vasitəsiyb  çatdırılan  inandırma  üsullanna  gəl- 
dikdə  isə  onların  üç  növü  vardır:  bəziləri  danışanm  xarak- 
terindən  asılıdır,  digərbri  dinbyicinin  bu  və  ya  başqa  cür 
əhval-rufaiyyəsindən,  üçüncübr  isə  nitqin  özündən  asıhdır. 
Bu  sonuncu  olanlar  həqiqi  və  ya  görüntülü  sübutetnıədən 
ibarətdir.
Sübutlar  danışanm  mənavi  xarakterinin  köməyi  ib   о 
zaman qəbul  olunıır ki,  söylənibn nitq onu söyləyən adama 
qarşı  inam yaratsııı,  çünki,  biz ümumiyyətb yaxşı  adamlara 
daha çox və tez inamrıq,  bəzi haliarda ki, aydın bir şey yox- 
dur  və  tərəddüd  var -  onda  heç  inanmınq və  bu  danışanm 
məlum mənəvi  keyfiyyətbrə malik  olması  haqqmda  əvvəlc- 
ədən yaranmış qənaətdən irəli  gəlmir,  nitqin  özünün  nəticə- 
sidir,  beb  ki,  bu  predmet  ib   məşğul  olan  bəzi  adamlarm 
düşündüyü kimi  desək  ki,  sənətə  həm də natiqin vicdam  da 
daxildir,  guya  о  özü  ib   necə  deyərlər,  эп  etibarlı  sübutları 
təmsil edir, onda ədabtsizlik etmiş olarıq.9
Dinbyicibr  nitqin  təsirindən  həyəcana  gəbn  zaman 
sübut  dinləyicibrdən asılı vəziyystə düşür,  çünki,  biz müxtə- 
lif qərarları məmmmluq və ya narazılıq, məhəbbət və ya nif- 
rətin təsiri  altmda qəbul edirik.  Təkrar edirik  ki,  söz sənəti-
9

---