Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
nin müasir nəzəriyyəçiləri məhz bu inandırmä üsullarına to- xımurlar. Bu üsullarm hər birinə ayrıca olaraq ehtiraslardan danışanda toxunacağıq.10 Nəhayət, nitqin özü bizi о halda inandırır ki, onda na tiq hər bir verilmiş sual üçün hazırladığı dəlillərdən əsil hə- qiqəti və ya gorüntülü həqiqəti aşkara çıxara bilsin. Sübutlar məhz belə yollarla həyata keçirildiyinə görə, onda, aydındır ki, onlardan ancaq əqli nəticələr çıxarmağa və xarakter, müsbət məziyyət və ehtirasları tədqiq etməyə, ehtiraslann hər birinin пэ olduğunu, təbiətcə песэ olduğunu, nəyin nətıcəsində və песэ yarandığmı araşdırmağa qabil olan insan istifadə edə bilər, beləliklə, ritorika dialektikanm və ədalətli olaraq siyasət adlandırdığımız əxlaq haqqmda elmin bir sahəsi kimi meydana çıxır.11 Bunun nəticəsinds ritorika siyasət görkəmi alır və ritorikanı öz mail hesab edən adamlar ya nadanlıq, ya da şarlatanlıq, ya da insan təbiətinə xas başqa səbəblər üzündən özlərini siyasətçi kimi qələmə verirlər. Əslində, biz əwəldən dediyimiz kimi, ritorika dia lektikanm müəyyən bir hissəsi və bənzəridir: hər ikisi hər hansı müəyyən bir predmet, onun təbiətinin necə olması haqqmda elm deyildir, amma onların hər ikisi sübutlarm tapılması üçün ancaq metodlardır. Beləliklə, biz, yəqin ki, bu elmlərin mahiyyətini və onların qarşılıqlı münasibətləri haqqmda kifayət qədər damşdıq. Həqiqət və ya görüntülü surətdə sübutetmə üsullarma gəldikdə isə dialektikada istiqaməttendirmə, sillogizm və görüntülü sillogizm olduğu kimi, burada da eynilə möv- cuddur, çünki, misal istiqamətləndirmədən başqa bir şey dey il, entimema - sillogizmdir, görüntülii entimema isə - görü- ntülü sillogizmdir.12 Мэп ritorik sillogizmi entimema adlandırıram, misalı isə - ritorik istiqamətləndirmə: axı bütün natiqbr öz dəlil- lərini ya misal gətirməklə, ya da entimemalar qurmaqla izah edirlər və bundan başqa heç bir sübut üsullarından istifadə etmirbr. 10 Odur ki, əgər hər hansı bir şeyi ya sillogizm, ya da Isti- qamətlətıdirmə yolu ilə sübut etmək zəruridirsə (bu bizim üçün “Analitıkadan” məlumdur) onda bu sübutetmə üsul- lanm n hər biri mütləq y'\xarıda adı çəkibnlərin hər biri ilə üst-üstə diişür. Misal və entimema arasmdakı fərqlərə gəldikdə isə, bu artıq “Topik”dən məlumdur, belə ki, orada daha əwəl sil logizm və istiqamətləndirmə haqqmda deyilib: çoxlu oxşar hadisəbr əsasında hər hansı bir faktm olması haqqmda nə- ticə çıxanhr ki, bu cür nəticə orada istiqamətləndirmə, bura da isə misal adlamr. Əgər hər hansı bir faktın jnövcud- luğundan nəticə çıxarılarsa ki, bu faktm mövcudluğu həmişə və ya çox zaman ondan fərqli olan başqa bir faktm mövcud- luğunun nəticəsi olur, onda bu nəticə orada sillogizm, bura da ise entimema adlanır. Məlumdur ki, həm bu, həm də başqa qəbildən olan ri torik arqumentasiyamn öz yaxşı cəhətləri var. Biz “Meto- dika”da15 nə deyiriksə, onu eynilə burada da tapırıq: bəzi nitqlər misallara, digərbri isə entimemalara meyllidir. Mi- sallarla dolu nitqlər heç də az inandırıcı deyildir, amma en- timemalarla dolu nitqbr ise daha böyük təsir bağışlayır. Biz bunun səbəbini, hem də bu iki qəbildən olan dəlillərin hər birindən песэ istifadə etmək üsulu haqqmda bir qədər sonra danışacağıq. Indi isə onlarm əsıl mahiyyətini dəqiq тйэууэп edək. Hər hansı bir məşhur adam üçün inandırılma belə ol- malıdır, həm də bir qəbildən olan inandırma bilavasitə Öz- özlüyündə inandırır və etibar doğurur, digər qəbildən olanı isə ona görə buna nail olur ki, birinci qəbildən inandırıcılığı vasitəsilə sübut olunmuş kimi görünür; amma heç bir sənət özəl halları nəzərdən keçirmir: məsəbn, tibb elmi Sokrat və ya Kallinin16 sağlamlığı üçün nəyin faydalı olduğunu deyil, müəyyən xüsusiyyətlərə malik insanın və ya hər hansı adam- larm sağlamhğı üçün nəyin faydab olduğu haqqında danışır; 11 bu qəbildən olan suallar sənət sahəsinə daxildir, özəl hallar isə saysız-hesabsızdır və bilik iiçün əlçatmazdır. Ritorika da buna görə ayrica bir şəxs üçün, məsələn, Sokrat vs ya Kaili üçün həqiqətə uyğun olam nəzərdən ke- çirmir, ancaq bütün insanlar üçün inandmcı olam oldugu kimi nəzərə alir. Dialektika da eyni cür hərəkət edir; bu sə- nət her nədən gəldi nəticə çıxarmir (axı dəlilər üçün də nə isə inandırıcı ola bilər), ancaq müzakirəyə ehtiyacı olanlardan nəticə çıxanr, eyni ilə ritorika da adətən məsləhətləşməyə ehtiyacı olan məsələbrlə məşğul olur. O, e b məsələlərə toxunur ki, onlar haqqmda biz məs- ləhətləşirik, amma onlara dair bizdə ciddi müəyyən olunmuş qayda yoxdur və həm də elə dinləyiciləri nəzərdə tutur ki, onların пэ uzun mühakimälər zəncirini tez qavramaq, пэ də kənardan baxıb nəticə çıxarmaq qabiliyyəti yoxdur. Görü- ndüyü kimi, biz onun barəsində məsbhətləşirik ki, nə keç- mişdə, nə indi, пэ də gələcəkdə başqa cürə ola bilməzlər, çünki biz onları elə olduğu kimi başa düşürük, ona görə məsləhətləşmirik ki, bunun heç bir mənası yoxdur. Qərar vermək və nəticə çıxarmaq olar, birincisi, əvvəl- cədən sillogitik yolla sübut olunmuş müddəalardan, ikincisi isə - sillogizm yolu ilə avvəlcədən sübut olunmamış müd- dəalardan olsun və buna görə də bu cür sübutetmələrə ehti- yacı olsur, belə ki, bu olmazsa, onlar həqiqətə uyğun kimi təqdim olunmazlar; birinci halda mülahizələr çox uzun ol- duğuna görə asan başa düşülmür, çünki hakim adi adam kimi nəzərdə tutulur, ikinci halda isə onlar inandırıcı deyil, çünki, onların çıxış nöqtəsi olan. müddəaları hamı tərəfindən qəbul edilməyib və ya həqiqətə uyğun deyil. Beləliklə, enti mema və misal hökmən olmalıdırlar; birincisı sillogizm, ikincisi isə e b bir isdqamətləndirməsi olmalıdır ki, onun ümumiyyətlə başqa bir nəticəsi də ola bilsin. Həm entime ma, həm də misal о qədər də çox olmayan müddəalardan əldə olunur; çox vaxt onlar i!k sillogizmi əldə edən vaxtdan sayca daha az olurlar, çünki onlardan hər hansı biri hamıya 12 məlumdursa, onu əlavə etmək lazım deyil, belə ki, onu din- ləyici özü əlavə edir, məsələn Dorieyin17 yarışda qalib gəb- rək mükafat kimi çələng alması fıkrini ifadə etmək üçün onun Olimpiya oyunlarında qalib gəldiyini demək kifayət- dir, qələbə üçün mükafatın çələng olduğunu əlavə etmək la- zım deyil, çünki bunu hamı bilir. Ritorik sillogizmlərin əldə olunduğu çox az zəruri müddəalar var, çünki, mübahisə və mühakiməbrin toxun- duğu şeybrin əksəriyyəti onlarm olduğu ilə müqayisədə başqa cür də ola bilər, əgər insanlar məhz öz fəaliyyət obyektləri olan şeylər haqqmda mühakimə və fikir yürü- dürlərsə, onda оп1аяп bütün fəaliyyəti məhz belədir: burada heç nə zərurət xarakteri daşımır, эп çox baş verənbn isə mütbq eyni qəbikbn olan müddəalardan götürülməlidir, песэ ki, eynib öz təbiətinə görə zəruri olan zərurətdən çıxa- rılmalıdır (bütün bunlar bizə həm də “Analitika”dan mə- lumdur). Buradan belə görünür ki, entimemalarm əldə olunduğu müddəalarm içindən bəziləri zərurət xarakt^ri da- şıyır, başqaları isə (onlarm çox hissəsi bebdir - təsadüf xa rakteri daşıyır; beləliklə entimemalar mümkün ola biləndən və ya əlamətlərdən əldə olunur, bele ki, bu iki anlayışm hər biri zəruri olaraq о biri ilə üst-üstə düşür. Mümkün olan odur ki, əksər hallarda baş versin və bə- zibrinin тйэууэп etdiyi kimi, sadəcə olaraq baş verə bibn deyil, başqa cür də baş verə bilər; onun о birinə qarşı müna- sibəti ebdir ki, bu münasibətə görə o, ümuminin xüsusiyə olan münasibəti kimi mümkündür. Əlamətlərə gəldikdə isə (sömeia) onların bəziləri xüsu- siyə münasibətində heç bir ümumi əhəmiyyətə malik de- yildir, digərləri isə ümumiyə münasibətdə xüsusi əhəmiyyətə malik deyildir, onlardan bəziləri, hansı ki, zəruri olaraq nə- ticəyə doğru aparırlar - aşkar sübutlar (tecmSria) adlan- dırılırlar; zəruri olaraq nəticəyə doğru aparmayanların isə eb adları yoxdur ki, onlarm fərqbndirici cəhətbrinə uyğun gəlsin. 13 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|