Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

«qüdrətli Pelid oğlu, indi səni xilas etmək helə ki olar.
Lakin son günün gəlib çatır.
Heç birimiz bu işdə günahkar deyilik;
Böyük Allah və onun qüdrətli hökmüdür...»
4
26. 
Ritorika  soflstikaya  yaxmdır,  çünki  hem  əsil  inam 
(etiqad),  həm  inama  (etiqada)  bənzer  olan  məselələri  ilə 
meşğul olur.
24. 
Aristotel yazır ki, üç növ idarəcilik üsullanndan (mo- 
narxiya,  aristokratiya,  timokratiya)  «en  yaxşısı  -   monarxiya, 
pisi  isə  -  timokratiyadır»  («Etika»  eseri,  «Nikomaxın  etikası» 
əsəri).
Timokratiya (yımanca time- «qeyrət», «deyər», «ödeniş») 
dedikde,  maliyyə,  emlak  veziyyətinə  uyğun  mehdudiyyetler 
üzerinde  qurulan  hakimiyyet  nozerde  tutulur.  «Politika»  ese- 
rində  Aristotel  demokratik  idarecilik  formasmı,  bir de  varislik 
üzərində  qurulan  hakimiyyətı  ve  yaxud  dinastiyanı  tehlil  edir 
(IV,  5);  daha sonra burada, vaxtile  Karfagende qurulmuş haki- 
miyyəte bənzər pul ile alınan çar hakimiyyəti (II,  8), «ara» ha- 
kimiyyeti  olan «esimnet»ləri,  ömürlük seçilen monarxlan  (IV,
8), tiraniyanm üç növünü (IV, 8) qeyd edir.
Oliqarxiya  -   «seçmələrin  hakimiyyeti»dir.  Aristotel  oli- 
qarxiyanın  təhlilini  «Politika»  əserinde  verir  (IV,  5).  Oliqar­
xiya  şəraitinde  hakimiyyətdə  yüksek  əmlak  mehdudiyyəti 
qoyulur,  nəticədə  vətəndaşlann  əkseriyyeti  hakimiyyətdə  ol­
maq imkamm itirir. Aristotel dörd cüre oliqarxiyanı qeyd edir.
5
28. 
Aristotel  xoşbextlik  və  ya  xeyirxahhq  haqqmda 
müxtəlif tesəwürləri «Nikomaxın etikası» əserində verir (I, 2). 
Müəllif hesab  edir kı,  «kamil  xeyirxahlıq  özü-özünü təmin  et- 
melidir»  (1,5),  «hezzalma,  məmnunluq  ise  menevi  fəaliyyet- 
dən  ireli  gəlir (psiches  energeia)  (xeyirxahlığa  uyğun  şəkildə) 
(I,  13).  Aristotel  ritorikada  sokratsayağı,  stoiklərsayağı,  epi- 
kürsayağı hezzalmamn təriflərini qeyd edir; bununla yanaşı adi
222
şüur səviyyəsində məmnunluğun var-dövletle  eynileşdirilməsi 
hallan haqqmda da yazır.
29.  Əsilzadə olanları  Afına  oratoru İsokrat,  Evaqora ya- 
zılmış terifhamede alğışlayır.
30.  Platon  «Qanunlan>da  qadın  cismini  zərif və  zəif ol- 
duğuna görə kişi cisminden olanlardan leyaqət ölçülərinə  görə 
daha  «pis»,  hərc-mercli,  «ikiüzlü  və  hiylegər»  adlandırmışdır. 
Aristotel «Politika» əserinde Sparta qadınlannın özbaşınalığım, 
onlann kişilerə tezyiqi pisleyir. Bu özbaşınalığın qarşısım hətta 
Likurq  ala  bilmədi,  baxmayaraq  ki,  qadınlan  da  qanunlara 
əmel etmeye devet olunurdu.
Aristotel  açıq  göstərir  ki,  Sparta  qanunveriçiliyi  qadın 
məsəlesi qarşısında açızdır, bu məsəleyə zərərli  tesir göstərir, 
«dövlətin  qüdrətini  sarsıdır»,  «dövlət quruluşunda  nizamsızhq 
yaradır», «qesdi-qərəzliyə» sebəb olur.
31.  Meqarlı Herodik  -   Kossah  Hippokratın  şagirdi,  Afı- 
nada  gimnaziyalann  yaradıcısıdır.  Müalicə  meqsedile  gimna- 
stikanı tətbiq edirdi. Tam müalicə etməsə de, xəstenin ömrünü 
uzadırdı. Platon «Dövlət» əserinde qəzəble qeyd edirdi ki, He­
rodik  «əvvəlcə  özünə,  sonra bir  çox  başqalann  işgəncə  verir- 
di».
32.  Pentatl  -   beşnövçülük;  buraya  qaçış,  atılma,  güləş, 
diskin atılması, nizənin atılması daxildir.
33. Pankrati -  yumruq davasmın güləşlə birleşməsi.
34.  Aristotel  «Fizika»  eserinde  tam  determinizm  menze- 
resini  tesvir edir:  «heç ne təsadüfi,  özbaşına baş vermir,  hemi- 
şe hansısa bir müəyyen sebəb olur» (II, 4). Aristotel hesab edir 
ki,  «hadisə,  ağıl  ve  tebietle  müqayisedə,  ikinci  dərəceli  bir 
mövhumdur» (II, 4).
6
35.  Sokrat,  xeyirxahlıqlara  «zahidliyi  ve  ya  edalətliyi», 
«vicdanlılığı»  (Platon,  «Menon»  eseri)  aid  edir.  Platon  öz 
«Dövlet» eserinde qeyd  edir ki,  cömerdlik esil  fllosofun  xiisu- 
siyyetidir.
36. Bax.: «İliada», I.
37. Bax.: «İliada», II.
223

---

38. Bu atalar sözü bir de heç yerdə qeydə alınmayıb.
39.  Keosslu  Simonid  (e.e.VI-V  əsrlər)  -   məşhur  yunan 
elegiya  şairi,  xorla  ifa  olunan  mahnılann  müəllifıdir.  Pindann 
köməkçisi bele bir izahat verir ki, Korinf adasınm bəzi sakinle- 
ri  Bellerofontun  oğlu  Qlavkm  rehberliyi  altmda  troyalilara 
miittefiqlik  edir,  onlan  tenbeh  etmirdiler.  Lakin  korifliler,  yu- 
nanli  olaraq ümumiyyətle spartalılara qarşı  düşmən  münasibe- 
tinde olmuş ve Simonidin şerleri bunlar üçün tehqiramiz sesle- 
nirdi.
40.  Aristotel  burada  qəhrəman  eposundan  hamıya  yaxşı 
melum olan mifoloji motivier ve  süjetleri  getirir: Afina,  müd- 
riklik ilahesi, Odisseye bütün tedbirlerde yardımçı olur; Afmali 
çar ve  qəhreman  Tesey helə  çox  gene  olan  Yelenanı  qaçırdır; 
Aleksandr, ve ya Paris, üç, bir-birine reqib olan ilahəler -  Afi­
na,  Gera  ve  Afroditamn  mübahiselərində  hakim  olmuşdur 
(bax.:  İsokratın  «Yelena»  nitqine);  A xill  -   Homerin  sevimli 
qehrəmam  olmuşdur  («İliada»nın  başlanğıcı:  «İlahi,  Peleyin 
oğlu olan Axillesin qezəbini sen bize çatdır»),
7
41. Leodamant -  meşhur Afma oratoru, İsokratm şagirdi, 
Kollistrat ve Habrinin ittihamçısı kimi çıxış etmişdir.
Kallistrat  -   meşhur  Afina  oratoru,  Xabri  ilə  bir  yerde 
strateq  vezifesini  icra  edirdi;  Sparta  ile  sülh  münasibetlerini 
yaratmağa çahşırdı.
Xabri -   Afma  strateqi,  e.ə.  388-ci  ilde  spartalılara  qalib 
geldi. K.Hepot öz xatirelərinde onun heyatı ve merdane ölümü 
haqqında melumat vermişdir.
42.  «Su  həç  şeydm  yaxşıdır»  -  bu  ifadə  ile  Pindann  I 
Olimpiya adası başlanır; sonra aşağıdakı setirlər gəlir:  «od kimi 
yanan qızıl- var-dövletin en layiqlisidir». Görünür ki, burada su
-  varlığm maddi  əsası  olması  haqqmda  Falesin təlimi  nezerde 
tutulur.
43.  Platon  ise  deyir:  «egər  seçim  qarşısında  qalsaydım, 
edalətsizlik  töreyim,  yoxsa  özüm  edaletsizliyə  dözüm,  onda 
ikinciye  üstünlük  vererdim»  («Qorgi»).  Sokratm  bu  mövqeyi 
«Kriton»  dialoqunda  da  getirilir:  «edaletsizliyə  ədaletsizlikle
224
cavab  vermek  olmaz».  Evrinid  isə,  eksinə,  deyirdi:  «Mən  he­
sab edirem ki, insana, düşmenə pislik etmek xasdır».
44. «İliada», IX. Bu sözleri  Etol qehremam Meleaqnn ar- 
vadı demişdir;  o, yalvanrdı ki, eri  etolular ve kuretler arasmda 
gedən müharibede döyüşlerde iştirak etsin.
45. Epiharm -  meşhur Siciliya komedioqrafı (e.ə.  VI-V- 
ci esrler); onun ideya mövqeyi pifaqorçulara çox yaxmdır.
46.  Keoslu  Simonid  (söhbət  Olimpiya  oyunlann  qalibi, 
keçmiş balıqçıdan gedir).
47.  İfikrat -  meşhur Afina  strateqi  (e.e.  V-IV-ci  esrler), 
adi gönçü oğlu olmuşdur.
48.  «Odisseya»,  XXII.  Odissey,  beyleri  öldiumek  istəy- 
ende  Femi  (müğenni)  ona  yalvanr,  rehm  dileyir.  Gdissey  Fe- 
minin xahişinə əmel edir,  çünki o,  «müğennidir ve həm insan- 
lara, hem de allahlara mahmlannı oxuyur», «Allahm özü» onun 
qəlbinde «her cürə neğmelere» yer verib.
49.  Perikl -   Afına  dövlət  xadimi,  demokratlann  başçısı, 
strateq,  yüksek  ixtisaslı  orator,  Afmanın  herbi  ve  rneden? 
yükselişine nail olmuşdur. Plutarx omın heyatından yazmsşd.r
Görünür, burada söhbet Peloponess miiharibosinin birinci 
ilinden  gedir.  Periklin  söylediyi  «Qebirüsfoi  nitq»  Fukididir 
yazdığı  «Tarix»inden  hamıya  melumdur.  Lakin burada  getiri- 
len  metafora  hemin  nitqde  yoxdur.  Herodotda  oxşar  metafö- 
raya  rast  gelmek  olar  (Sirakuza  tiranı  Gelon  afmalılara 
müracietinde  giləylenir  ki,  Elladaya  kömek  ede  bilməməsi, 
ilin fesillerinde balıann itirilmesi kimi bir şeydiı).
Evripid  «Xahişe gelen  qadmlar»  əserinde  bele bir meia- 
foranı  işledir: Bəzisi, sanki yaz feslinde toфaq beeerir,
Merdleri biçir, cavanlan doğrayıb kesir.
8
50. 
İdareetme  formalan  haqqmda  bax.:  qeyd  27.  Platon 
hem  de bezi  qanşıq  idareçilik formalarının adım  çe.kir (mese- 
len,  Spartada  olduğu  kimi).  «Qanunlar»da  bele  formalan  gah 
tiraniyaya,  gah  «dövletlerin  en  demokratik  olanlara»  oxşadır, 
eyni zamanda qeyd edir ki,  burada «hem aristokratiyam»,  hem 
de «ömürlük. çar hökümeti»ni görmemək mümkün deyil.
225

---