Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

14. Sevgi  və  düşmençilik  anlayışlan  yunan  felsəfesinde 
kosmoqonik  mena  daşıyırdı.  Empedokla  göre,  sevgi  sferosu, 
küreyebenzer kosmosu birleşdirir, onu bütöv edir.  Sevgi, və ya 
dostluq,  və  ya  Afrodita,  -  «müeyyen  birleşdirici  qüwedir». 
«Düşmençilik  ve  sevgi  daima  insanlar,  heyvanlar  ve  quşlar 
üzerinde  hakimdir»,  lakin  sfera  «öz  bütövlülüyünde  vüqarlı- 
dır», «sevgi seltənetidir».
5
15. Esxile göre, ölümün unudulması Prometey tərəfmden 
insan neslinə bexş edilmiş nemetlerindən biri olmuşdur.
16. Qorxu  ve  dehşet  -  Fobos  ve  Deymos  yunan  mifo- 
logiyasında  iblisane  mexluqlan,  müharibe  allahınm  (Aresin) 
silahdaşlan  olmuşdular  («İliada»,  XIII,  298,  XV,  119).  Sonra 
bu adlar poeziyada troplar kimi istifade olunur (məselən, Esxi- 
ün  eserlerində,  о  cümledən  «Fivlerə  qarşı  yeddi  cesur»  ese- 
rində).
17. Evripid,  «Kresfont»  faciesinden  bir  parça  (bu  güne 
bütöv gelib çatmayıb).
18. Tefsirçi burada bele izahat verir ki, sirakuzahlar sülhe 
razılıq  vermeyende  Evrıpid,  sülhmeramlı  elçi  olaraq,  onlan 
qınadı, dedi ki, birinci müracietde «yox» cavabı vermezler. Ola 
bilsin ki,  bu  hekayet Plutarxın  tesdiqlediyi bir  fakta esaslamr: 
Evripid çox qabiliyyetli adam imiş, onun nüfuzu о qeder böyük 
olmuşdur ki,  Siçiliya yürüşünde  (413-cü  il) meğbul  olmuş  afı- 
nalılan,  Evripidin şerlərini ezber dedikdə,  esirlikden azad edir 
və hətta yedizdiribler.
6
19. Bu  paraçalanma 439-cu  ilde  Perikl  terəfinden  Samos 
adasında  üsyan  yatızdırılandan  sonra  baş  vermişdir.  Kidi  -  az 
melurn olan şexsdir (Bax.: Plutarx. «Perikl»).
20. Antifont haqqmda bax.:  II kitabda 6-cı qeyde.  Plutarx 
söhbet  edir  ki,  Antifont  verilen  suala  sert  cavabmdan  sonra 
edam edilmişdir (Dionisi,  soruşanda ki, hansı mis yaxşıdır? ca­
vab  verdi:  tiran  qatilleri  Harmodi  ve  Aristogiton  heykəllerinə 
serf edilmiş mis).
234
7
21. Yunanca  «phormos»  «zenbil, palaz, yük,  çörək  ölçu- 
su»  demekdir («pher»  -  «apanram»  demekdir).  Burada ne  ne- 
zerde tutulur, melum deyil.
8
22. «Poetika» eserində Aristotelin meşhur facievi katarsis 
haqqında  ifadesi  qorxu  və  merhemet  anlayışlan  ile  bağhdır. 
Qedim  teatra  gəlen  tamaşaçı,  qehremaıun taleyine  can  yandı- 
raraq, hemin hisslerdən azad olmalıdır.  Aristotel düşünürdü ki, 
insanda merhemet hissini, öz xasiyyeti baxımmdan tamaşaçıya 
uyğun  gelen,  ona oxşayan,  müeyyen  menfı  cehetlerine  malik 
qehreman oyada biler («Poetika», Fesil  13). Hemin fikir bu fe- 
silde  ezabkeşlik  ve  qem-qüsse  getiren  yaxmlanmızm  derdi- 
seri  haqqındakı  fikirlerle  üst-üste düşür.  Ne  derecede  bu  hiss- 
ler bize kömeklik ede biler? Bu sualın da cavabı axtanlır.
Sofıstler (xüsusi  olaraq  Qorgi) ritorun başqalarda merhe- 
meti oyatmaq,  onu  artırmaq qabiliyyetine  fıkir verirler.  Natiq- 
lik  senetkan  olan  Qorgi  üçün  dinleyicini öz terefme  çekmek, 
sözün qüwesini onda smamaq vacib  idi. Bu zaman o,  eyni  de­
recede gah onda (dinleyicide) merhemet ve rehm, teessüf his­
sini oyadır, gah da «qorxunu qovur ve qem-qüsseni mehv edir- 
di».
23. Bilinmir, Aristotel hansı faktı burada qeyd edir.
24. Bunun  haqqmda  Herodotun  hekayeti  var,  Misir çann 
oğlu Amazis -  Psammenitin üzerinde  Fars çan  Kambizin  (Ki­
rin  oğlu)  qelebe  çalması  haqqmda.  Psammenit,  öz  qızını  qul 
geyiminde  ve edam yerine apanlan oğlunu görcek,  gücle  Özü- 
nü  heyecanlanmadan  saxladı;  lakin  dilenen  dostunu  görerken, 
hıçqırtı ile ağladı. Kambiz, bu barede verilen suala cavab verdi 
ki, öz derdi ağlamaq üçün olduqca vacib sebebdir,  amma qoca 
yaşmda salamat ve fıravan heyatı ile vidalaşıb, yoxsulluqla ras- 
tlaşan  dostunun  derdi  göz  yaşına  layiqdir.  Kambiz  bu  sözleri 
eşidende, heyretlendi ve Psammenitin oğlunu efv etmeye hazır 
olduğunu bildirdi, lakin artıq gecikmişdi.
25. Bax  yuxanda,  qeyd  22,  yaxmlar  ve  ezizlere  qarşı 
merhemet haqqmda.
235

---

26. Aristotel  «Nikomaxın  etika»smda  bu  cür  terif  verir: 
«hiddət  -   paxıllıq  ve  bedxahlıq  arasmda  yerleşir;  bu  menevi 
durum öz yaxınlarmuzm düşdüyü müxtəlif vəziyyətlerile bağlı 
çəkdiyimiz  ezabkeşliye  ve  hezzalmaya  aiddir.  Hiddetlənən 
adam,  pis  insanlann  layiq  olmadıqlan  zirvəye  nail  olduğunu 
görende  iztirab  çəkir;  paxıl  adam bundan  da  artıq  əzab  çekir: 
yaxmlann,  tamşlann  her  bir  sevinci  onun  iztirablanm  artmr; 
bədxah  insan  neinki  digərinin  derdinə  şerik  olur,  əksinə,  se- 
vinc keçirir».
27. «İliada», XI, 543.  Söhbət Troya qəhrəmam, Priam ça- 
nn oğlu Hektordan gedir.
10
28. Esxilin bizim günləre  gəlib  çatmayan,  adi  melum ol­
mayan tragediyadan ifade.
29. Herkules sütunlan -  Hibraltar.
30. Bax.: qeyd 13.
12
31. Burada Aristotel ehtirasla (pathos) exlaqi adetleri (et­
hos)  qarşı-qarşıya  qoyur,  yeni  çox  güclü  daxili  təessüratlan- 
manı  xasiyyətin  sabit  durumuna qarşı  qoyulur.  Qedim  dövrdə 
etos dediklə hem sabitlik, həm də müeyyen, insan mahiyyətini 
ifade  eden  istiqametlendirici  qüvveni  nezerde  tuturdular.  He- 
raklit,  məsələn,  qeyd  edirdi  ki,  «insan  etosu  onun  belasıdır». 
Pafos -  facienin zeruri hissəsidir,  «bu -  ağnlı bir haldır» («Po- 
etika»,  III-cü  fesil).  Sabitləşdirici  bir qüw ə  olaraq,  etos  facie 
qehrəmam  üçün  çox  vacibdir,  xüsusile  chröston  ethos,  yeni 
heddinden çox ideallaşdınlmayan, tamaşaçımn beraetini qaza- 
nan xoş xasiyyet («Poetika», fesil  13).
Aristotel orator nitqinde etosun bədii xüsusiyyətlerini də- 
rindən tehlil  etmişdir:  etos müellifm meqsedlerinə ve tövsiyə- 
lerine uyğun gelmelidir, musiqi etosu ise insanın özünü terbiyə 
edir.  Sonradan  incesənet  tədqiqatçılara  (Halikarkaslı  Dionisi, 
Lonqin,  Kvintilian)  pafosu və  etosu  iki  növ  üslubun  təmsil  et- 
diyini göstermişlər -  effektiv ve sakit, biri «yüksəldənə», digə- 
ri ise «həzz verene uyğundun> (Lonqin).
236
32. Sxoliast burada bele izahat verir:  Fivlərə  qarşı  müha- 
ribeye  qalxan  başçılarla  Arqos  qehremam  ve  geleceyi  gören 
Amfiarayla ittifaqa  girməye  cehd xatırlanır.  Amfiaray,  arvadı- 
na Adrast terəfmdən teklif edilmiş cah-calaldan (ya da puldan) 
imtina etmişdir; yeddi müdrikden biri -  Pittak bunu xüsusi  ifa- 
dede qeyd etmişdir. Sxoliastm izahı qeyri-ardıcıldır. Pittak -  ta- 
rixi  şəxsiyyet, Lesbos adasmda seçkiler yolu ile seçilmiş  Miti- 
len  şəherinin  ali  başçısı,  «esimnet»i  olmuşdur  (e.e.  VII-VI-ci 
esrlər).  Pittakm dostu, sonra isə  siyasi  düşmeni olmuş  şair Al- 
key  onun  haqqmda  bezi  məlumat  vermişdir.  Yeddi  başçmın 
yürüşü ise  Troyanın alınmasma bir nesil qalmış baş vermişdir, 
yeni  bu,  e.e.  II  minilliyin  son rübüne  aiddir.  Arfıaraym  arvadı 
Erifıla  öz  qardaşı  Adrastm  elindən  boyunbağı  almış  ve  erini 
yürüşde  iştirak  etməye  sövq  etmişdir  («Odisseya»,  XI,  326). 
Amfiarayın ceng arabasını toфaq udmuş, özü  ise,  yürüş başçı- 
lanm  Fivalan  dağıtmaqdan  çəkindirdiyinə  göre  ölmezliyə 
ucalmışdır.
33. Xilon -  Spartah, yeddi müdrikdən biridir.  Hesab olu­
nur ki, «ölçüden artıq heç ne olmamalı»  ifadəsi Solona aiddir; 
Lindli  Kleobun  isə guya demişdir ki,  «ölçü -  yaxşılann yaxşı- 
sıdır»;  Xilona  adeten  hem  de  bu  sözleri  aid  edirlər:  «özün- 
özünü derk et».
13
34. Biant  -   yeddi  müdrikden  biri,  İoniyada  da  yerleşen 
Priyenadandır (e.e.  VI-cı esr). Bele bir ifadesi ile meşhurlaşıb: 
«özümünkü  nə  varsa,  özümledir».  Aristotelin  qeyd  etdiyi  Bi- 
antın  sözlərini  hem  də  Laertli  Diogen  getirir;  öz  kitablarınm 
birincisinde  o,  bütün yeddi  müdrikin heyat və yaradıcılığından 
yazır.
35. Gö&Uiyin  bu terifmi  «Böyük Hippi»  eserinde  Plato- 
nun  tesvir  etdiyi  Sokratm  terifı  ile  müqayise  et:  «egər  gözel 
olan  xoşbəxtliyin  sebebidirse,  onda  xoşbexlik  gözelliyə  görə 
əmele  gəlin>.  Bu  ifadəde  gözellik  haqqında  teleoloji,  meq- 
sedyönlü  tesəw ür  aydm  şekilde  göze  çarpır,  bunun  etik  ma- 
hiyyeti  özünü biruzə verir.  Aristoteldə bu  cehet bir qedər zəif 
qabardılıb.
237

---