Artur Rej ter Epitet w twórczości Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- W tym smacznym na ogół torcie urodzinowym
- Dziennika...
- Teksty źródłowe i ich skróty
104 ARTUR RESTER oblepiona ptakami, słoneczna wibrująca łuska, milcząca euforia, spazmatyczny gniew sąsiadujących jednak z epitetami zwykłymi, najczęściej pełniącymi funk cję poznawczą w tekście (orientacja w czasie i przestrzeni): spadzisty zaułek, dzień pogodny, płaski bulwar nadmorski, niski, masywny, wściekły, nieczuły (Janek). Świadczy to o przywiązaniu pisarza do sugestywności jako cesze opi sów miejsc (przykład 13) czy osób (przykład 14). Ponadto dbałość o piękno i oryginalny kształt swoich dzieł przejawia się także w dopracowanej kon strukcji tekstu. W drugim z przytoczonych przykładów widać to w powtó rzeniu porównania: jak byk na arenie — jak trafiony byk na arenie. Zdarza się również, że epitety stanowią kościec metaforycznych fragmen tów nawiązujących kolejne akapity o charakterze sprawozdawczym, które — choć powiązane tematycznie — stanowią przedstawienie danego problemu z odmiennej perspektywy: (15)
(i trochę zakalcowate) pasemko. Dzie, s. 31« Trafność zastosowanych epitetów (i innych środków artystycznych) polega więc w wypadku utworów Grudzińskiego na adekwatności semantycznej ele mentów organizujących poszczególne konteksty komunikatu do ich funkcji. Polifoniczność gatunkowa twórczości Herlinga znajduje zatem wyraz w kon sekwencji w wyzyskiwaniu środków konstrukcyjnych tekstu, a to potwierdza wrażliwość pisarza na piękno i wielowymiarowość języka.
na komentowanie, czasami ocenę zdarzeń, których świadkiem lub uczest nikiem był twórca, często dotyczy spraw politycznych, ekonomicznych i histo rycznych (tutaj właśnie manifestuje się jego funkcja użytkowa, sprawozdaw cza). Dlatego też występuje w nim liczna grupa epitetów z tych kręgów znaczeniowych. Istotną rolę odgrywają epitety semantycznie skojarzone z his torią Polski i Europy, a także z ideologią polityczną, której wpływom Polska podlegała w latach powojennych. Oto przykłady: polityczna gorycz (Dzie, s. 70), małe polskie biesy (Dzie, s. 71), kretyni partyjni (Dzie, s. 74), niwa
(Dzie, s. 121), międzywojenna Polska (Dzie, s. 153), postkomunistyczne hasło (Dzie, s. 155), postkomunistyczny krajobraz (Dzie, s. 155), eksfaszystowski
(Dzie, s. 187), klasa robotnicza (Dzie, s. 188), sowieckie łagry (Dzie, s. 193), wszechświat koncentracyjny (Dzie, s. 193), partyjny komunista (Dzie, s. 196), dylematy historyczno-poUtyczne (Dzie, s. 199), pisarze i intelektualiści sowieccy EPITET U’ TWÓRCZOŚCI GUSTA WA HERI.ING А-G RUDZIŃSKIEGO 105
(Dzie, s. 201), rządy stalinowskie (Dzie, s. 202), systemy polityczne (Dzic, s. 210), stulecie totalitarne (Dzie, s. 211), komunistyczna większość (Dzie, s. 218), dyktatura nacjonalistyczna, agresywna, wojskowa, podskórnie imperialna (Dzie, s. 218). Jak widać, przeważają epitety z kręgu leksyki odsyłającej do komunistycznego systemu społeczno-polityczno-gospodarczego. Uderza do- sadność określeń, jak również nierzadko ich obrazowość; nie brakuje też epitetów stałych, sfrazeologizowanych. Wyzyskanie epitetów ze wspomnianego pola semantycznego odzwierciedla duże uwrażliwienie pisarza na przeszłość własną i swojego narodu. Wiadomo zresztą, że problematyka ta zajmowała Grudzińskiego od początku jego drogi pisarskiej. Zdecydowanie rzadziej występują epitety z kręgu ekonomii i rozwoju cywilizacyjnego, na przykład: pracowite mrówki bankowe (Dzie, s. 18), prze mysłowa demobilizacja (Dzie, s. 77), niepowstrzymany wzrost nowoczesnej technologii (Dzie, s. 183). Poza problematyką społeczno-polityczną interesuje Grudzińskiego sfera pisarstwa, w tym swojego. Stąd obecność epitetów z kręgu semantycznego tworzenia, literatury. Na przykład: stylistyczne narosła (Dzie, s. 71), droga pisarska (Dzie, s. 73), celny tytuł (Dzie, s. 118), interwencja redakcyjna (Dzie, s. 155), kadzidlani hagiografowie, zaciekli biczownicy (określenia krytyków literatury) (Dzie, s. 187), uśpiony, gotowy do przebudzenia, dar narracyjny (Dzie, s. 313), płodny i poczytny pisarz (Dzie, s. 323). Tematyka twórczości, literatury w ogóle, zajmuje dość znaczące miejsce w dzienniku Herlinga- -Grudzińskiego, stąd wśród przytoczonych przykładów znajdują się epitety zarówno zwykłe, jak i metaforyczne. Te pierwsze służą jedynie funkcji spra wozdawczej, poznawczej oraz organizacji tekstu przy zachowanym nienace- chowaniu go stosunkiem nadawcy, drugie zaś występują raczej we fragmentach oceniających, komentujących ludzi bądź wydarzenia. Dziennik pisany nocą jako przykład gatunku o znaczącej funkcji użytkowej pozostaje jednak odmianą genologiczną pograniczną pod względem stylu, co charakterystyczne jest dla tego rodzaju komunikatów25. Dlatego we wspo mnianym tekście napotkać można przykłady epitetów użytych w celu uatrak cyjnienia tekstu i przez to może zaskoczeniu odbiorcy: (16)
Jan Kolt, „kochany pan Janeczek”, jak go nazywała Maria Dąbrowska, gdy klęknąw szy wpatrywał się z uwielbieniem w jej oczy, błagając o wybaczenie lwowskiego epizodu, który rozgniewał Dąbrowską: jedyny należał równocześnie do dwóch związków literatów, resztek niezależnego pod przewodnictwem Ortwina i Parnickiego, oraz rządzonego twardą sowiecką ręką przez Pancza, komisarza z Kijowa. Ale to pierwsze, ostrożne i nieśmiałe jeszcze, obwąchiwania i rozpoznania kocimi wąsami. Ze starymi czy z owymi? 25 A. R ej t er: Kształtowanie się gatunku reportażu podróżniczego ivperspektywie stylistycznej
106 ARTUR REJTER Z nowymi, z nowymi! Drapieżny Kocur, który nazajutrz po wojnie w Rzymie z dygnitarską gębą (był, zdaje się, rewizorem ambasad PRL za granicą) (...). Profesor Jan Kott, którego profesor Roman Ingarden powinien był nazwać po imieniu bezczelnym kotem wladzołówcą, gdyby mógł cokolwiek nazywać po imieniu w latach partyjnej potęgi swego „kolegi po profesurze”. Dzic, s. 129 Przywołany cytat ukazuje pewną istotną dla dziennika Grudzińskiego cechę stylową — ironię. Nadawca odwołał się tutaj do niezbyt „grzecznego” zabiegu, mającego stanowić centrum charakterystyki postaci. Jan K ott zostaje przedstawiony przez Herlinga-Grudzińskiego w bardzo niekorzystnym świetle, a podkreśla to użycie epitetów znaczeniowo skupionych wokół leksemu „kot”. Jest to jednoznaczna aluzja do nazwiska, która powoduje ciąg zabawnych skojarzeń z jego nosicielem. Epitety: kocie wąsy, Drapieżny Kocur, bezczelny koi władzołówca nie pozostawiają wątpliwości co do stosunku nadawcy do prezentowanej postaci. Dodatkowo jeszcze użycie wielkich liter w epitecie Drapieżny Kocur, sugerujących zamienność z imieniem i nazwiskiem umacnia ironiczną wymowę fragmentu. Podobne zabiegi stylistyczne, których ośrodek stanowią epitety, nie są zbyt częste na kartach Dziennika..., jednak ich specyfika i istota nie pozwalają ominąć tego zagadnienia. * * * Przedstawiona propozycja opisu epitetu w twórczości Gustawa Herlinga- -Grudzińskiego stanowi próbę charakterystyki tego tropu głównie przez jego funkcję w tekście. Przeprowadzone obserwacje pokazują, iż zarówno forma, jak i zasób oraz funkcje epitetu są w pewnym stopniu różne w zależności od gatunku, ale też bardzo często od danego kontekstu (nawet pojedynczego akapitu) komunikatu, w jakim występują. W tekstach stricte artystycznych, ale również na kartach Dziennika... pojawiają się epitety metaforyczne i se mantycznie skupione wokół pola wyrazów określających zmysły, głównie zaś zmysł wzroku. Wspomnieć tu należy także o specyficznej dla tekstów artys tycznych funkcji epitetów, jaką jest budowanie nastroju utworu, głównie w warstwie deskrypcji. Tak bywa też w niektórych partiach Dziennika... (konteksty właściwe gatunkom artystycznym i pogranicznym). W Dzienniku... jako utworze pogranicznym stylistycznie, jednak o podstawowej funkcji użyt kowej, napotyka się sporą grupę epitetów znaczeniowo związanych z tema tyką polityczno-społeczną, której w dużej mierze dotyka tekst. Tutaj także zdarzają się epitety służące dość wyszukanym zabiegom stylistycznym, jak na przykład ironia. Jest również element łączący wszystkie przeanalizowane teksty — to pewna tendencja do stosowania spiętrzeń epitetów niezależnie od formy gatunkowej utworu. I właśnie tę cechę można wyróżnić jako wy znaczającą obszar idiolektu Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Świadczy ona
EPITET W TWÓRCZOŚCI GUSTA W A HERLINGА-GRUDZIŃSKIEGO 107
jednak o dążności do pełnej charakterystyki przedstawianej rzeczywistości oraz o wrażliwości n a otaczający świat. Trudno zatem mówić, iż styl Grudziń skiego jest przezroczysty i suchy, o poważnie zredukowanym zasobie środków artystycznych. Środkami owymi być może autor operuje nieco oszczędnie, niemniej niezwykle trafnie je dobiera. Należy zatem mówić o bardzo dużej zgodności formy i funkcji komunikatu w odniesieniu do jego kształtu sty listycznego w płaszczyźnie nawet węższych segmentów tekstu. W świetle przeprowadzonych analiz Gustaw Herling-Grudzióski jawi się jako twórca wrażliwy na otaczający świat, żywo nań reagujący i potrafiący po mistrzowsku oddać specyficzny, niepowtarzalny odcień prezentowanych zjawisk, postaci, miejsc. To ponadto pisarz świadomy tworzywa językowego, nie nadużywający go, sięgający po określenia właściwe, trafne, pomagające stworzyć tekst semantycznie spójny, jednorodny, wyważony, słowem: piękny językowo. Teksty źródłowe i ich skróty Bia
— G. H e r l i n g - G r u d z i ń s k i : Biała noc miłości. Opowieść teatralna. Warszawa 1999. Cud
G. H e r l i ng-G г u d z i ń s k i: Cud. W: T e n ż e : Opowiadania zebrane. T. 1. War szawa 1999. Drie - G. H e r l i n g - G r u d z i ń s k i : Dziennik pisany nocą 1997 1999. Warszawa 2000. Gas — G. H e г 1 i n g-G r u d z i ń s k i : Gasnący Antychryst. W: T e n ż e: Opowiadania zebrane. Poznań 1990. Ksią — G. H e r l i n g-G r u d z i ń s k i: Książę Niezłomny. W: T e n ż e : Opowiadania zebrane. Poznań 1990. Mo
— G. H e r 1 i n g-G r u d z i ń s k i : Most. W: T e n ż e : Opowiadania zebrane. Poznań 1990. Pie
- G. H e r l i n g-G г u d z i ń s к i: Pieta de W Isola. W: T e n ż e : Opowiadania zebrane. Poznań 1990. Pier G. H e r l i n g - G r u d zi ń s k i: Pierścień. W: T e n ż e : Opowiadania zebrane. Poznań 1990. Pięt
- G. H e r 1 i n g-G r u d z i ń s k i : Piętno. W: T e n ż e: Opowiadania zebrane. Poznań 1990. Wie
G. H e r 1 i n g-G r u d z i ń s k i : Wieża. W: T e n ż e: Opowiadania zebrane. Poznań 1990. 108 ARTUR REJTER Artur Rejter EPITHET IN THE WRITINGS OF GUSTAW HERLING-GRUDZIŃSKI S u m m a r y Characterisation of the semantic types as well as functions of epithet in the writings of Gustaw Herling-Grudziński have been presented in the article. The analysis has been focused on the examination of the role of epithet in the artistic texts (selected short stories and one novel) and in the border genre with primary utilitarian function such as Diary Written at Night (Dziennik pisany nocą). The observations have proved that the form as well as profusion and functions of epithet are to a certain extent different depending on a genre but also frequently on a given context (even that of a single paragraph) of the communicate in which they appear. Metaphoric and semantic epithets concentrated around the field of words describing senses, mainly the sense of eyesight, occur in the strictly artistic texts, but also on the pages of Diary Written at Night. A larger group of epithets semantically connected with political and social matters can be found in the Diary as a piece situated on the stylistic borderland but with the primary utilitarian function whose text also touches upon political and social subjects. It is also possible to find there epithets serving refine stylistic procedures such as irony for example. Therefore we should be talking about a high conformability of form and function of the communicate in relation to its stylistic shape in the plane of even a tighter segment of the text. In the light of the analysis, Gustaw Herling-Grudziński emerges as a creator sensitive to the surrounding him world, reacting to it vividly and being able to masterly reproduce the specific, unrepeatable shade o f the presented phenomena, characters and places. Furthermore, as a writer he is very conscious o f the language material, not abusing it, reaching for appropriate and accurate expressions helping to create a semantically consistent text, homogenous, well-weighed, in one word: linguistically beautiful. Artur Rejter L’ÉPITHÈTE DANS L’OEUVRE DE GUSTAW HERLING-GRUDZIŃSKI R é s u m é Dans l’article on a présenté la caractéristique des types sémantiques et des fonctions de l’épithëte dans l’oeuvre de Gustaw Herling-Grudziński. On s’est concentré sur l’analyse de l’épithëte dans les textes artistiques (choisis contes et un roman) et dans les textes périphériques du point de vue littéraire dans lesquels domine la fonction utilitaire (Dziennik pisany nocą). L’analyse a prouvé qu’aussi bien la forme que la fonction de l’épithëte différent d ’une certaine manière selon le contexte (même au niveau d ’un simple alinéa) du message dans lequel elles sont utilisées. D ans les textes strictement artistiques, mais aussi sur les pages de Dziennik pisany nocą, apparaissent les épithètes métaphoriques et sémantiques concentrées autour du champ des mots qui désignent les sensations et surtout la vue. Dans Dziennik pisany nocą, en tant qu’ouvragé stylistiquement mixte, mais où domine la fonction utilitaire, on trouve un groupe assez nombreux
EPITET W TWÓRCZOŚCI GUSTAWA HERLING A GRUDZIŃSKIEGO 109
d'épithètes sémantiquement liés à la thématique politique et sociale qui est le sujet principal de cet ouvrage. Pourtant, même ici on parvient à déceler les épithètes qui servent aux procédés stylistiques recherchés, comme p. ex. l’ironie. À la lumière de ces observations, Gustaw Herling-Grudański apparaît comme un céateur sensible au monde qui l’entoure, qui y réagit vivement et sait traduire à merveille la nuance spécifique et unique des événements, personnages et lieux qu’il présente. C’est en outre un écrivain conscient du matériel langagier qu’il utilise; il n ’en abuse pas, il cherche des expressions justes, appropriées, qui permettent de créer un texte sémantiquement cohérent, homogène, équilibré, bref un texte beau du point de vue de la langue. Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|