Arxeo logiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 5,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
111
saxlan ılan ta xıl haqqında da demək o lar (А.Л.Я КОБСОН ,
1959, стp. 102). Orta əsrlərdə ehtiyat taxıl saxlamaq nəinki kənd əhalisi, hətta şəhər əhalisi üçün də adi hal olmuşdur. Beyləqanda aparılan qazıntılar zamanı yan mış taxıl qalıq ları əsasında xüsusi taxıl anbarlarının mövcud olduğu müəyyən edilmişdir (Q.M.Əh mədov, 1979, səh. 49). Əsasən ilk orta əsrlər dövrü üçün s əciyyəvi olan kəsik konus forma lı təsərrüfat quyuları (dia metri 1-1,5 m-dən 2-3,5 m-dək, dərinliyi 1-3,5 m) (А.Л.Я КОБСОН
,1965. c тp. 9; Q.M.Əh mədov, 1979, səh. 21) IX-X əsrlərdə də geniş istifadə olunurdu. Hər halda Beyləqan, Qəbələ, Daşbulaq, Qıraq Kəsəmən, III Hacıalılı və digər abidələrdə aparılan qazıntılar bunu deməyə əsas verir. Bu dövrdən etibarən isə bütün inkişaf et miş orta əsrlər boyu belə quyuları iri silindrik forma lı (dia metri 170-130 sm, dərin liyi 2-3,5 m) quyular əvəz ed ir (Q.M.Əh mədov, 1979, səh. 21). Bununla bərabər, xüsusilə XII-XIII əsrin əvvəllərində anbar otaqlarından və iri təsərrüfat küplərindən geniş şəkildə istifadə edilird i. Ba kıda İçərişəhərdə (II sahə) böyük anbar otağı aşkar olunmuşdur. Orada beş böyük küp tapılmışdır. Küplərdən dördü xüsusi daş cilovun içərisində qoyulmuş və kirəc məhlulu ilə bərkid ilmişdi (F.İbrahimov, 1999). Beyləqanda isə hətta sıradan çıxmış təndirlərdə də taxıl (darı) sa xlan ıld ığı müşahidə edilmişdir (Q.M.Əh mədov, 1979, s əh. 23). Beyləqanda bir təndir isə buğda ilə dolu qalmışdır (А.Л.Я КОБСОН ,
1959, c тp. 126). İstər təsərrüfat quyuları, istərsə də iri təsərrüfat küpləri Azərbaycanın demək olar ki, bütün orta əsr şəhərlərində (Bey ləqan, Qəbələ, Bərdə, Naxçıvan, Şamaxı, Bakı, Şabran və s.) aparılan qazıntılar zamanı IX-XIII əsr mədəni təbəqələrində aşkar olunmuşdur. Şəhərlərin taxıl anbarlarında, təsərrüfat quyuları və iri təsərrüfat küplərində arpa, buğda, darı, çəltik saxlan ıld ığı həmin taxıl növlərinin yanmış qalıqlarından tam aydın olur. Bey ləqan qazıntılarında bu taxıl növlərinin qalıq larına, demə k olar ki. bütün qazıntı sahələrində təsadüf edilmişdir. Maraq lı burasıdır ki, Beyləqanda otaqlardan birində dərz qalıq ları belə aşkar edilmişdir (Q.M.Əh mədov, 1979, səh. 74). Gö rünür, bu təsadüfi deyildi. Orta əsrlə rdə mövcud olmuş anla ma görə "...buğdanı sünbüllü saxlasalar, həmçin in uzun müddət qalıb xarab olmaz" (A.İbrahimov, 1961, səh. 105; T.Ə.Bünyadov, 1964, səh. 47). Taxılın emalından bəhs edərkən ilk növbədə qazıntılardan və bəzən təsadüfi tapılan əl dəyirman ı və su dəyirmanı daşları haqqında məlu mat vermək lazımd ır. Əl dəyirmanı (kirkirə daşları) a rxeolo ji qazıntılar aparılan, de mə k o lar ki, bütün abidələrdə tapılır. Görünür, bu ə mək a ləti ehtiyat üçün evlərdə daim sa xlanılırdı. Su dəyirmanları işlə məyəndə (suyun kəsilməsi, donması və s. səbəblərdən) əl dəyirmanları kəndlə rdə olduğu kimi ş əhərlərdə də əhalinin ə lindən tuturdu. Əl dəyirmanı iki (alt və üst) dairəvi qalın daşlardan ibarət olub, alt daşın ortasına dikinə ox bə rkidilir, hə min o xa ortası deşikli üst daş keçirilirdi. Üst daşın ortasında olan 112
deşiyə dən tökülür və üst daş alt daşdakı o xun ətrafına fırlandırılırdı. Bunun üçün üst daşın kənarında xüsusi deşiyə bənd edilən ağac dəstəkdən istifadə edilird i. Qədim və müasir əl dəyirmanları və ondan istifadə qaydaları arxeoloji (R.M.Vahidov, 1961, səh. 71; A.Mə mmədov, 1992, səh. 54-55) və etnoqrafik (T.Ə.Bünyadov, 1964, s əh. 53-54) ədəbiyyatda təfsilatı ilə təsvir olunduğundan burada təkrar etməyə ehtiyac duymuruq. Ancaq bir tapıntı haqqında danışmağa dəyər. Həmin daş Beyləqanda VIII əsrə a id abbası pulları ilə b irlikdə tapılmış əl dəyirmanın ın (kirkirənin) üst daşıdır (tablo 82, şək. 11). Maraq lı burasıdır ki, bu daşın altında (dən deşiyinin yanlarında) təvərə keçirmə k üçün 1 sm uzunluğunda gəz açılmışdır (Q.M.Əh mədov. 1962, səh. 8; Q.M.Əh mədov, 1979, s əh. 36). Eyni formalı əl dəyirman ının üst daşı Şabran şəhərinin qazıntılarından da məlu mdur (T.M.Dostiyev, 2001, səh. 191-192). Be lə daşların o xşarına Rusiyanın Vşije ş əhər yerində təsadüf olunmuşdur. Vşije kirkirə daşı XII-XIII əsrlə rə aiddir. B.A.Rıbakov hə min kirkirənin istifadə olun ması yollarını ço x müfəssəl təsvir etmişdir (Б.А.Рыбаков, 1948, cтp. 421-422). Bu təsvirdən aydın olur ki, təvərəli dən daşları, müasir su dəyirmanla rı kimi, dənin iri və narın üyüdülməsi üçün nizama salına bilin ird i. Hər halda Bey ləqandan təvərə gəzi olan kirkirə daşının tapılması o dövrdə hətta şəhər əhalisinin su dəyirmanı ilə tanışlığını sübut edən əsaslı dəlild ir. Beyləqanda su dəyirmanlarının olması haqqında X əsr ə rəb coğrafiyaşünası İbn Hövqəlin verd iyi məlu mat ı bu a rxeo loji dəlil b ir daha təsdiqləyir. XI əsrin sonu - XII əsrin əvvəllərində Beyləqanda yaşamış Məsud İbn Namdarı ərəb xəlifəsinə və Gəncə divanına yazdığı şikayət məktublarından məlu m olur ki, Məsudun Əliyan və Divakən ad lı yerlə rdə su dəyirmanları vard ı (Macyд ИБН
Н АМДАР
, 1970, стp. 93 В / 198). Bərdə şəhərində aparılan qazıntılar za manı VIII-IX əsrə a id mədəni təbəqədən su ilə hərəkətə gətirilən dəyirman daşların ın nümunələri tapılmışdır (A.Б.Hypиев, 1985a, стp. 283; A.Б.Hypиев 1986, стp. 22). Eyni forma lı su dəyirmanı daşları Gəncə qazıntılarından X-XI əsrlə rə aid təbəqədən məlu mdur (Р.Дж.А хмедов, 1985). Onla r formaca müasir su dəyirmanı daşlarına ta m o xşar şəkildə düzəld ilmişdir. Həmin daşların su dəyirmanlarında necə istifadə edildiyi etnoqrafik və a rxeo loji ədəbiyyatda geniş ş əkildə şərh olun muşdur (T.Ə.Bünyadov, 1964, səh. 55-57; A.Mə mmədov, 1992, s əh. 57-58). Orta əsrlərdə Azərbaycanda çəltik, kətan, pambıq və digər te xniki bit kilə rin də becərildiy i haqqında nəinki dövrün yazılı mənbələ rində mə lu mat verilir (Əcaib əd-dünya, 1954, səh. 199), həm də arxeo loji materiallarla təsdiqlənir. VIII-IX əsrlərdən başlayaraq Azərbaycanda çəltikçiliy in in kişafında mühü m irəliləy işlər baş verir. Çəltikçilik Şabran, Şəki, Muğan-Talış, Naxçıvan, Təbriz nahiyələrində xüsusilə geniş yayılmışdı. Bəzi vilayətlərdə o qədər çox məhsul istehsal olunurdu ki, Yüklə 5,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|