AŞIQ SƏNƏTININ TƏDRISI
VƏ METODIKASINA DAIR
METODIKI TÖVSIYƏ
Bakı
2017
Müəllif:
Etibar Nadiroğlu
Gədəbəy Aşıq Məktəbinin
direktoru, Azərbaycan Aşıqlar
Birliyinin üzvü
Rəyçilər:
Ulduz Quliyeva
Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin idarə
heyətinin üzvü, “Ulduz” Birliyinin sədri,
Ə
məkdar Mədəniyyət işçisi,
Məhəmmədəli Məşədiyev
Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin birinci
katibi
Redaktorlar:
Natiq Mustafayev
Mədəniyyətşünaslıq üzrə Elmi-Metodiki
Mərkəzin Bədii təhsil şöbəsinin müdiri,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
3
Aşıq sənətinin tədrisi və metodikası
5
MÜNDƏRICAT
06
08
09
18
II sinif
I - II yarımilliklər
III sinif
I - II yarımilliklər
IV sinif
I - II yarımilliklər
V sinif
I - II yarımilliklər
Ədəbi – nəzəri məlumat
Ön söz
Aşıq sənəti – saz-söz vəhdətidir
I sinif
I - II yarımilliklər
ÖN SÖZ
Müəllimin – aşığın əsas diqqəti və
məqsədi Azərbaycan aşıq sənətinin
– aşıq yaradıcılığının sağlam, xalqın
dünənli – bugünlü mənəvi sərvətinə
uyğun olaraq tədris olunması –
öyrədilməsidir. Bu istiqamətdə o,
ixtisası üzrə nəzəri bilgilərə və praktik
təcrübəyə əsaslanmalıdır. Müəllim
şifahi xalq ədəbiyyatı, aşıq sənətinin
bədii və ifaçılıq yaradıcılığı ilə yanaşı
dərs zamanı əyani vəsaitlərdən (səs
yazıları) istifadəyə şərait yaratmalıdır.
Saz sinfinə 9-13 yaşlı şagirdlər qəbul
edilir. Məktəbə qəbul vaxtı şagirdin
ilk növbədə ritmi, səs diapazonu və
səs tembri yoxlanılır. Müəllim şagirdə
səsinin qorunması yolunu başa
salmalı, bunun üçün münasib olmayan
vərdişlərdən uzaq olmağı öyrətməlidir.
Şagirdə səsin yaşa görə dəyişdiyi
başa salınmalı – söylənilməlidir. Bu
reallıq əsas götürülərək daha çox
asta səslə – bəmdə oxumaq diqqətdə
saxlanılmalıdır.
Müəllim – aşığın şagirdə aşıq sənəti
barədə ətraflı məlumat verməsi üçün
özünün yetkin bilgilərə malik olması
mütləqdir. Burada həm nəzəri , həm
də praktik qabiliyyət əsas şərtdir.
Aşıq sənətinin zaman – zaman
cəmiyyətdəki rolu, xidmətləri barədə
həmçinin ustad aşıqlar haqqında
məlumatlar verilməlidir. Dərs
vaxtlarında ayrı – ayrı aşıqların oxu
və çalğı ifalarına, dastan söylənişi
və ifasına imkan daxilində tamaşa
edilməsi və ya dinlənilməsi önəmlidir.
Aşıq sənətinin təməl kökü və əməl
– amal missiyasına baş vurduqca
əslində bunun sadəcə bir sənət olaraq
varlığından daha çox milli – mənəvi
sərvət olduğu və xalqın bütövlükdə
tarixində mühüm rol oynadığı aydın
görünməkdədir. Bu barədə professor
Məhərrəm Qasımlı yetkin bir elmi
sübutun olduğuna ehtimal yaradır:
... Gəldiyim son qənaət budur ki,
“aşıqlıq” ecazkar saz-söz sənəti
olmaqdan daha çox möhtəşəm bir
fəlsəfi sistemdir. Türk mədəniyyətinin
gerçək mahiyyəti bu fəlsəfəyə
bağlıdır... (“Ozan-aşıq sənəti”
kitabından)
Şagirdə səhnə mədəniyyəti vərdişləri
həm nəzəri, həm də praktiki şəkildə
öyrədilməlidir. Bunun üçün səhnə
və tamaşa zalı haqqında, səhnəyə
hazırlıq məqamları və s. diqqətdə
saxlanılmalıdır.
Aşıq sənəti sözlə musiqinin vəhdətidir.
Söz ilə musiqinin vəhdətinin nədən
ibarət olduğunu tədris etmək üçün
aşağıda qeyd edilənlər zəruridir;
1. Səsin sözlər üzərində necə
oxunması, səslə sözün bir
ahəngdə olması vacibliyi nəzərə
alınmalıdır:
2. Oxunacaq aşıq havasına –
havacata uyğun olaraq şeir növü
(gəraylı, qoşma) seçilməlidir.
3. Səsin durumunun yerində olub–
olmamağı yoxlanılmalıdır.
4. Şeirin hecası barədə ətraflı bilgiyə
sahib olunmalıdır ki, oxunacaq
şeirin hansı şeir növündə yazıldığı
bilinsin.
7
Saz alətinin öyrədilməsində ilk
olaraq nəzərə alınmalıdır:
1. Sazın bir musiqi aləti olaraq
tanıdılması üçün ətraflı məlumat
verilməsi – yaranması, dövrü və
dövrlərə uyğun növləri ( cürə,
rübab, tənbur, çoğur, dütar, ana
saz və s.)
2. Sazın çalğısız və ya çalğı halında
əldə tutulma qaydası, biləyin,
təzanənin düzgün işlənilməsi
3. Pərdələr haqqında məlumat,
pərdələrdə işləmək vərdişi
4. Barmaqların pərdələrdə hərəkəti
– gəzişməsi
5. Sazı kökləmək (kökləmək
qaydaları, kökləmə növləri barədə
məlumat vermək).
Aşıq sənətinin tədrisi və metodikası
ƏDƏBI - NƏZƏRI
MƏLUMAT
Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin sərəncamı ilə 1999-
cu ildə “Kitabi Dədə Qorqud”
dastanının 1300 illik yubileyi
keçirilmiş, YUNESKO tərəfindən
1999-cu il Dədə Qorqud ili elan
edilmişdir.
2009-cu ildə Azərbaycan aşıq sənəti
YUNESKO-nun Qeyri Maddi Mədəni
İrs siyahısına daxil edilmişdir
I Beynəlxalq Aşıqlar Festivalı : 25-
30 oktyabr 2010 –cu il
II Beynəlxalq Aşıqlar Festivalı:
10-
18 noyabr 2014 - cü il
I qurultay:
5 may 1928- ci il,
II qurultay :
12 mart 1938-ci il,
III qurultay:
27 aprel 1961-ci il,
IV qurultay:
19 mart 1984-cü il,
V qurultay :
29 avqust 2008-ci il
1982-ci ildə Xalq şairi Hüseyn
Arifin təşkilatçılığı və təşəbbüsüylə
Azərbaycan Aşıqlar Birliyi yaradılmış
və ilk sədri olmuşdur.
2008-ci ildə V Qurultayda Xalq şairi
Zəlimxan Yaqub Azərbaycan Aşıqlar
Birliyinin sədri seçilmiş və həyatının
sonunadək 2016-cı ilin yanvarınadək
Azərbaycan Aşıqlar Birliyinə rəhbərlik
etmişdir.
2016-cı ilin mart ayında professor
Məhərrəm Qasımlı Azərbaycan
Aşıqlar Birliyinin sədri seçilmişdir.
9
ƏDƏBI - NƏZƏRI
MƏLUMAT
AŞIQ SƏNƏTI – SAZ-SÖZ
VƏHDƏTIDIR
Aşıq sənəti – aşıq yaradıcılığı hələ
mədəniyyətin yazı nümunəsindən
xeyli əvvəl yaranaraq, ozan sənətinin
davamçısı olmaqla zaman-zaman
boy atmış və atmaqdadır. Aşıq
yaradıcılığı saz və söz sənətinin sintezi
olaraq əsrlərdir ki, yaşamaqdadır.
Aşıq sənəti ozan sənətinin davamı
olaraq qədimdən zaman-zaman
yaşamış bu sənəti özünəxas çalarlarla
yaşatmaqdadır.
Aşıq sənəti indiyədək sözün faktiki
anlamında bir incəsənət sahəsi kimi
qarşılanmaqdadır. Geniş mənada
düşünəndə isə aşıq sənəti təkcə
incəsənət sahəsi deyil, bütövlükdə
ədəbiyyat və incəsənət birgəliyidir.
Bunu yuvarlaq olaraq aşıq dili – aşıq
söyləmi kimi də demək olar : aşıq
sənəti - saz və sözün vəhdətidir və ya
dil (oxu) və tel (çalğı) cütlüyüdür.
Azərbaycan ədəbiyyatının ən bariz
varlığı məhz aşıq sənətindədir. Belə ki,
aşıq sənətində ədəbiyyatın nəzmi də
var, nəsri də. Yaradıcı aşıqlar həm şeir,
həm də dastan yazırlar və yazdıqlarını
oxuyurlar. Özü də özlərinə xas olan
söyləmələrlə, bəzəmələrlə.
“Nəzm” sözü nizam sözü
mənasındadır. Bu, şeirlərin müvafiq
axarla, nizamlı ölçüylə yazılması
ilə bağlıdır. Məsələn: adi danışıq
tərzindən fərqli şəkildə şeirdə sözlər
müəyyən bir nizami qayda ilə düzülür.
Məhz bu cür düzülüş nəticəsində adi
sözlərin ahəngdarlığından müxtəlif
şeir növləri yaranır.
Şeir insan qəlbinin, insanın hiss
və duyğularının yığcam fikir, ifadə
formasıdır. Elə bir forma ki, orada
poetik nizam, axar, ahəngdarlıq, ritm,
fəlsəfi yozum cəmləşib. Elə bir forma
ki, orada dərd də var, ələm də. Ən
əsası odur ki, şeir hamının duyduğu
sadə sözlərin hikmət yozumunda
düzülüşüdür. Bu düzülüşdəki, bu
nizamdakı sözlərin yeri dəyişilsə onda
sadəcə söz toplusu olar.
Bir sözlə şeir, misralardakı sözlərin,
hecaların seçim ustalığından yaranan
ilahi duyumdur. Yəni müəllifin sözləri
məqamında və məharətlə oynatması
(aşıq dilində) onu adi mənasından
ali mənaya qaldırır, sözləri şeir
səviyyəsinə qaldırır.
Aşıq sənətində xüsusilə dastanlarda
əhvalatların yazılışı və söylənişi nəsrə
xas olan əlamətdir. İstər dastanlarda,
istərsə də digər məqamlarda
havacatlarla oxumaq isə ayrıca olaraq
musiqi hissəsidir.
Aşıq şeirinin müxtəlif növləri olsa
da, onların içərisində xüsusilə bayatı,
gəraylı, qoşma və təcnis daha
geniş yayılmışdır. Burada aşıqların
dastan yaradıcılığı da mühüm yer
tutmaqdadır. Aşıq şeirinin ən başlıca
xarakterik, özünəxas əlamətləri
mövzulara müvafiq qaydada heca,
qafiyə, bənd quruluşu və sonuncu
Aşıq sənətinin tədrisi və metodikası
bənddə müəllif kimliyi ilə bağlıdır.
Aşıqlara qədər bu sənətin daşıyıcıları
müxtəlif vaxtlarda “ata”, ”dədə”,
“ozan”, “yanşaq”, “varsaq ” adları ilə
tanınmışlar. Aşıq sənətinin incəsənətin
digər sahələrindən əsaslı fərqi onun
kompleks – vəhdət formada , başqa
sözlə desək qovuşuq (sinkretik) sənət
olması ilə bağlıdır. Bu vəhdətdə -
qovuşuqda , söz və onun nəqli (şeir
və dastan yaradıcılığı və eyni zamanda
onların söylənilməsi) , musiqi (klassik
aşıq havaları və onlara zaman – zaman
olunan əlavələr) , həmçinin rəqs var.
Bütün bunlar sadalanan müxtəlif
yaradıcılıq növlərinin vahid olaraq
bir sənətdə - aşıq sənətində təzahür
olunmasıdır. Bir sözlə aşıq sənəti bu
vəhdətin – bu birliyin ümumiləşmiş
formasıdır.
Bu ümumilikdə ədəbiyyatın mühüm
əhəmiyyətli bölmələri olan nəzm
və nəsr sistemləri , eyni zamanda
musiqi – oxu ifası bir toplu halındadır.
Bu topluda söz və saz bir – biriylə
o qədər bağlıdır ki, bir sıra aşıq
havalarının adları həm də şeir
növləri ilə eyni adda səsləşməkdədir.
Bu sırada “Baş divani”, “Baş
müxəmməs”, “Bəhri divanisi”,
“Gəraylı”, “Göyçə gözəlləməsi”,
“Kərəm gözəlləməsi”, “Köhnə
gözəlləmə”, “Osmanlı divanisi”,
“Orta müxəmməs”, “Sallama gəraylı”,
“Koroğlu müxəmməsi,” “Təcnis”,
“Türk gözəlləməsi”, “Çoban bayatı”
kimi olan aşıq havaları adlarından
göründüyü kimi, həm də müxtəlif şeir
növləri ilə sıx bağlıdır.
Ədəbiyyat və incəsənət birgəliyinə
aid poetik nümunələri diqqətə
gətirək. Nümunə gətirilən şeir növləri
təkcə ədəbiyyata xas olan varlıqlar
deyil, onlar həm də aşıq sənəti üçün
xüsusilə xarakterikdir.
Bayatı
Folklorumuzun həmişəyaşar
nümunələri sırasında bayatılar xüsusi
yer tutur. Bayatılar həm şifahi, həm
də yazılı ədəbiyyatda geniş yayılmışdır.
Bu janr yazılış və deyiliş cəhətdən,
mövzu yığcamlığı baxımından daha
münasibdir.
Bayatıların türkdilli oğuz tayfası –
Bayat tayfasının adı ilə bağlı olduğu
ehtimal edilir. Xoyratlar da bayatılara
bənzəyir. Bayatılarda və xoyratlarda
qafiyə quruluşu eynidir : a-a-b-a
(3-cü misra sərbəstdir, qalanları isə
həmqafiyə olur)Bayatılarda bəzən
“əzizim” və ya “əzizinəm”, xoyratlarda
“mən aşiq” və ya “eləmi” sözləri
işlədilir.
7 hecadan ibarət olan Bayatı şeir
növünün Sarı Aşıqdan olan bir
nümunəsinə (cinas bayatı ) baxaq.
Burada cinasın dərinliyi barədə
danışmadan, qısaca olaraq onu
demək mümkündür ki, bu formatda
olan şeirlərin ifası musiqisiz deyimlə
də olur, asta havacatlı oxunuşla da,
“Çoban bayatı” kimi zil səslə oxunan
aşıq havasında da.
Əzizim suda yandı,
Sal gəldi, su dayandı,
Eşq oduna su tökdüm,
Od düşdü, su da yandı.
Aşıq havaları sırasında gəraylı və
qoşma şeir növləri xüsusilə çox ifa
11
edilməkdədir. Burada hecaların sayı
ilə səsin bəmi - zili mütləq olaraq
diqqətdə saxlanılır.
Gəraylı
Aşıq şeirinin hər bəndi dörd misradan,
hər misrası səkkiz hecadan ibarət olan
nümunəsi olan gəraylının nəsil, tayfa
adı ilə bağlı olduğu ehtimal edilir. İlk
gəraylı nümunəsinin XIII-XIV əsrlərdə
yaşamış Molla Qasım tərəfindən
yazıldığı ehtimal edilir. Gəraylı insanın
gördüyü, düşündüyü hiss və duyğuları
daha oynaq tərzdə dilə gətirir. Bu
oynaqlıq şeirin təkcə havacatsız
ifasında (şeir formasında deyiliş) yox,
həm də aşıq havasının oynaq ritmində
aşkar görünməkdədir.
Məhz bu baxımdan aşıqlar şeirlə eyni
adda səsləşən “Gəraylı” havasını
repertuarın mərkəzində görürlər. Bu
cür ifalarda şeirin əsasən 4+4 forması
ifaçı üçün nə qədər önəmlidirsə, o
ifanın dinlənilməsi də tamaşaçı üçün
maraqlıdır. Xalq şairi, Azərbaycan
Aşıqlar Birliyinin ilk sədri Hüseyn
Arifdən bir nümunə:
Döyər yel, vurar külək,
Ağacdan yarpaq düşər.
Hər ömrün kitabından
Gündə bir varaq düşər.
Qoşma
Aşıq şeirinin hər bəndi 4 misradan,
hər misrası
11 hecadan ibarət olan
nümunəsi qoşmadır. Mahmud
Kaşğariyə görə, qoşma (“quşqu”,
”qoşqu” anlamında) X-XI əsrlərdən
xalq arasında çox geniş yayılmışdır.
Gəraylı ilə qoşmanın əsas fərqi heca
sayındadır. Qurbanidən sual-cavab
üstündə yazılmış və sanki dialoqu
xatırladan (bu formada yazılan şeir
havacatda da maraqla qarşılanır) bir
qoşma nümunəsi təqdim olunur:
Dedim: Dilbər, getmə, bir dəm danışaq.
Dedi: Sözün yoxdur, bəhanədir bu.
Dedim: Bir nəzər qıl aşiq halıma.
Dedi: Əcəb dəli-divanədir bu.
Təcnis
Bir qayda olaraq, 3-5 bənddən,
11
hecadan ibarət olan təcnis XIII – XIV
əsrlərdən aşıq şeiri şəkilləri içərisində
özünü göstərir. Aşıq yaradıcılığının
zirvəsi hesab edilən təcnisi yaratmaq
sənətkardan fitri istedad tələb
etdiyindən hər aşıq təcnis meydanında
görünmür.
Təcnis formaca eyni, məzmunca
müxtəlif olan cinas rədif və
qafiyələrdən yaranır. Təcnis bir çox
cəhətləriylə misra, bənd, qafiyə
quruluşu, yazılış və oxunuş tərəfdən
qoşma ilə eynidir. Onların fərqli tərəfi
təcnisdə qafiyələrin cinas sözlərlə
(formaca eyni, mənaca müxtəlif)
işlənilməsidir.
Molla Cümədən bir nümunə
təqdim olunur:
Adət budur yar xəbərin yar alar,
Mənim yarım zəif canım yaralar.
Yerbəyerdən sızıldaşar yaralar,
Rəhm eylə Cüməyə, ay ağa, düşdüm.
Növrəs İmandan bir nümunə
təqdim olunur:
Çərx hərləndi, qara gəldi sənə yaz,
Xətalı gərdişdən axtar sən ayaz.
Aşıq sənətinin tədrisi və metodikası
Növrəs İman desin dərdin sənə, yaz,
Həsrəti sinəndə qalayar qala.
Təcnisin müxtəlif növləri var: “Cığalı
təcnis” , “Ayaqlı təcnis”, “Gəraylı
təcnis”, “Dodaqdəyməz təcnis”. Cığalı
təcnislərin cığa hissəsi bayatılardan
və ya cinas xoyratlardan ibarət olur.
Klassik və müasir aşıq sənətində
daha maraqlı cığalı təcnislər Qurbani,
Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım,
Aşıq Ələsgər, Molla Qasım, Hüseyn
Bozalqanlı, Mikayıl Azaflı şeiriyyətində
görünməkdədir.
Mikayıl Azaflıdan bir bənd
“Cığalı təcnis ” nümunəsi
təqdim edilir :
Dünyada görmədim dara
düşəndə,
Şöhrətin dostlara haraya gələ.
Aşıq haraya gələ,
Bahar hər aya gələ.
Gen günlərin aşnası,
Darda haraya gələ.
Olsa min-min qohum,
qardaş, aşna, dost,
Bəlkə yüzdə biri haraya gələ.
Dodaqdəyməz təcnis
Samitlərdən b-p-m samitləri
dodaqlandığı üçün “ Dodaqdəyməz
təcnis “ növündə işlədilmir.
Aşıq Ələsgərdən bir bənd nümunə
gətirilir:
Qışda dağlar ağ geyinər, yaz qara,
Sağ dəstinlə ağ kağıza yaz qara.
Əsər yellər, qəhr eyləyər yaz qara.
Daşar çaylar, gələr daşlar çata-çat.
Ayaqlı təcnis
Hər bəndin sonunda 5 və ya 6
hecadan ibarət əlavə bir misranın
işləndiyi şeir növüdür:
Aşıq gərək bu meydanda bir qala,
Eşq odunu bir ətəklə, bir qala!
Ələsgərdi Xeybər kimi bir qala,
Bacara bilməzsən dur yerində kəs,
Danışma əbəs.
Qoşmanın daha bir neçə növü
(Ustadnamə, Gözəlləmə, Qıfılbənd,
Vücudnamə və s. vardır.
Ustadnamə
Ustadnamə ustad nəsihəti - ustad
öyüdü anlamındadır. Bu, insanların
mənəvi, mədəni, əxlaqi dəyərlərə və
ən başlıcası insani həyat normalarında
yaşamağa səsləmək deməkdir.“Kitabi
Dədə Qorqud ” dastanlarında da
ustadnamələr yer almışdır.Artıq
bir klassik ənənə olaraq aşıqlar
dastanlara ustadnamələrlə başlayır və
müxəmməslərlə sona çatırlar.
Vəli Miskinlidən bir bənd
Ustadnamə nümunəsi təqdim
olunur:
Miskinli Vəlinin söz büsatında,
Cəvahir parlayar cövhər qatında.
Həqiqət olmasa əsli, zatında,
Səfikdən, səmədən, səydən ər olmaz.
Gözəlləmə
Gözəlləmə gözəllərin vəsfinə həsr
edilən aşiqanə məzmunlu qoşmalara
deyilir.
Aşıq Ələsgərdən bir nümunə təqdim
olunur:
Qabaq ayna çəkilibdi varağa,
Dodaq qaymaq, gül yapışıb yanağa.
13
Dolanır gözləri canlar almağa,
Şölə salır xanlıq fanarı kimi
Vücudnamə
Qoşma üslubunda yazılan
vücudnamələr az-az işlənsə də
aşıq yaradıcılığının xarakterik
nümunələrindən biridir. Burada
insanın - əslində müəllif aşığın
ömrünün müxtəlif dövrləri , həyat
fəaliyyəti poetik dillə təsvir edilir.
Vücudnamələr qoşma kimi
11 hecada
yazılır.
Sicilləmə
Ustadnamələrə bənzər məzmunda
, daha əhatəli şəkildə divani və ya
müxəmməs formasında yazılır. Aşıq
Ələsgərin, Molla Cümə , Mikayıl
Azaflı və s. ustadların sicilləmələri
vardır.
Cahannamə
Qoşma şəklindədir. Bəndlərin
sayı isə qoşmadan xeyli sayda
çox ola bilər. Cahannamələrdə
dünyadan, dünyadakı hadisələrdən,
şəxsiyyətlərdən, eldən və s. bəhs
edilir. Müasir aşıq sənətində
cahannamələrə çox az rast gəlinir.
İthaflar
İthaflar ustadların dəyərləndirilməsi
anlamında onlara ithaf edilən
şeirlərdır. Aşıq Ələsgərin Qurbani,
Aşıq Alı haqqında, Məzahir
Borsunlunun Səməd Vurğun
haqqında, Aşıq Şəmşirin Səməd
Vurğun haqqında, Mikayıl Azaflının
Aşıq Alı , Aşıq Ələsgər , Səməd
Vurğun, Aşıq Şəmşir haqqında, Vəli
Miskinlinin Aşıq Ələsgər, Səməd
Vurğun haqqında və s.
Deyişmə və ya Bağlama –
qıfılbənd deyişmə
Burada mahiyyət aşıqların deyişmədə
bir – birini bağlaması və buna görə
də uduzandan sazının alınması
üstündədir. Tamaşaçıların da iştirak
etdiyi bu tip deyişmələrdə aşığın
bədahətən şeir demək qabiliyyəti
ciddi məsuliyyət deməkdir. Deyişmə
vaxtı müxtəlif aşıq şeiri növlərindən
istifadə olunur ki, burada aşığın şeir
söyləmək və havacatda oxumaq
istedadı olduqca önəmlidir.
Bu üzbəüz halda olan deyişmə 4
mərhələdə aparılır: dəvət – dəvət alan
aşığın cavabı-deyişmə vaxtı hərbə -
zorba- qıfılbənd.
Zaman-zaman belə deyişmələr çox
diqqətlə qarşılanaraq ədəbiyyat və
incəsənət varlığının təməl və əməl
nümunəsini, dramaturji səciyyəsini
nümayiş etdirmişdir. Burada meyxana
ilə səsləşən nüanslar az deyildir.
Aşıq yaradıcılığında, müxtəlif el
məclislərində tez – tez səsləndirilən
Vəli Miskinli ilə Şair Cavadın
deyişməsindən sonluq təqdim
olunur:
Yaxşı eşit sən Vəlini,
aciz qalma arada.
Kamil sənət sahibi ol,
baş endirmə hər yada.
Ağır azar, acı ağrı
yoxsulluqdu dünyada.
Varı-dövlət, yaxşı övlad,
yaxşı da yar olmasa.
Vəli Miskinli
Aşıq sənətinin tədrisi və metodikası
Yaxşı oğul atasının
təmiz saxlar adını.
Halal şagird ta ölüncə
unutmaz ustadını.
İnan Vəli, Cavad sevir
haqqın min bir adını.
Qızıl güldən bülbül dönməz
şöləsi xar olmasa.
Şair Cavad
Divani
Divani aşıq poeziyasında geniş
yayılmış aşıq şeiri növüdür. Hər
misrası
15 heca olmaqla hər bəndi
4 misradan və 3-5-7 bənddən ibarət
olur. Divanidə
1-ci bənddə 1-ci, 2-ci
və 4-cü misralar həmqafiyə, 3-cü
misra isə bayatıdakı 3-cü misra kimi
sərbəst olur. Qalan bəndlər isə gəraylı
və qoşmadakı
1-ci bənddən sonrakı
bəndlərin quruluşu şəklindədir.
Divanidə də müxəmməsdəki kimi
əsasən çoxhecalı misra olduğu üçün
misralar ya 2 yerə bölünür: misradaxili
bölgü 7+8 və ya 8+7 şəklində və ya
misra bölünmədən tam halda olur.
Divanidə gəraylıda, qoşmada və
müxəmməsdə olduğu kimi sonuncu
bənddə müəllifin adı və ya təxəllüsü
qeyd edilir.
Divanilər “Baş divani “ və “ Orta
divani “ adlı aşıq havaları üstündə
oxunur. Divanilərin bu növləri var
: ”Cığalı divani”, “Dodaqdəyməz
divani”, ”Bağlama divani ”, ”Qıfılbənd
divani”, “Zəncirləmə divani ” və s.
Qurbanidən misrası bölünmədən tam
halda olan divani nümunə verilir:
Bir gülü ki, dərəmmirsən,
dərib xəndan eyləmə,
Bir könlü ki , hörəmmirsən,
yıxıb viran eyləmə,
Haqq-taaladan səda gəldi,
Qurbani, çox qəm yemə,
Qorxum budu, bu gün burda
çoxları peşman ola!
Mikayıl Azaflıdan bir nümunə
verilir (misralar 2 yerə bölünür):
Yaxşı- yaman hər kiməmsə,
Mən də insan oğluyam.
Babam Qafqaz, atam Azər,
Fitri cahan oğluyam.
Əslim od, su, hava, torpaq,
Təbiətdən yarandım,
Saf məhəbbət , düz sədaqət,
Doğru vicdan oğluyam.
Müxəmməs
Ərəb sözü olan müxəmməs və sözün
kökündəki xəmsə sözü mənaca beşlik
deməkdir.İstər klassik, istərsə də
sonrakı dövrlərin aşıq poeziyasında
müxəmməslər hər misra 16 hecadan
olmaqla beş misradan və bir neçə
bənddən ibarət olur. Hər misra
sözün deyiliş və oxunuş axarına
uyğun şəkildə 2 yerə bölünür: 8+8
şəklində. Adətən toy məclislərini və
ayrıca halda dastanları müxəmməslə
başa vururlar – buna duvaqqapma da
deyirlər.
Müxəmməslərin növləri: “Cığalı
müxəmməs”, “Dodaqdəyməz
müxəmməs”, “Qafiyə müxəmməs”,
“Baş müxəmməs”, “Orta
müxəmməs”, “Basma müxəmməs”
adında aşıq havaları mövcuddur.
Aşıq Ələsgər, Molla Cümə, Abbas
Tufarqanlı, Mikayıl Azaflı, Aşıq
15
Şəmşirin və s. müxəmməsləri vardır.
Mikayıl Azaflıdan bir nümunə
təqdim olunur:
Taleyimə belə yazdı,
Düşdü hicran, həsrət mənə.
Aşıq oldum sözlü-sazlı,
Həmdəm oldu möhnət mənə.
Ayağımdan fələk qazdı,
Əzab verdi zülmət mənə.
Heç bilmirəm qışdı, yazdı,
Hücum etdi afət mənə.
Viran qəlbim bimurazdı,
Çulğalandı dəhşət mənə.
Dastanlar
Dastanlar həm nəsr – nəql etmə,
həm nəzm – şeiriyyət olmaqla yanaşı,
həm də tərkibində musiqisi – aşıqlar
tərəfindən oxunan bir kompleks sənət
növüdür. Aşıqlar bir klassik ənənə
olaraq dastanlara ustadnamələrlə
başlayır, müxəmməslərlə sona çatırlar.
Ən qədim yazılı mənbə, yeddinci
əsrə aid olan “Kitabi Dədə Qorqud”
dastanları – boyları dastançılıq
ənənəsinin təməli sayılır.
Dastanlar xalqın həyatında, şüur,
düşüncə və arzularında zaman–
zaman mühüm rol oynamış və
oynamaqdadır. Qəhrəmanlıq,
məhəbbət, elə-yurda bağlılıq və s.
mövzularda yazılmış dastanlar təkcə
günlərlə keçirilmiş toyların əsas tərkib
hissəsi deyil, həm də bütövlükdə
insanların həyatında böyük önəmi
olan sənət əsərləridir. Məhz
dastanların xüsusilə axşam vaxtlarında
söylənilməsinə görə ötən dövrlərdə
toylar günlərlə davam edərdi.
“Kitabi Dədə Qorqud”, “Əsli və
Kərəm”, “Koroğlu”, “Abbas və
Gülgəz”, “Şah İsmayıl”, “Aşıq Qərib”,
“Qaçaq Nəbi”, “Qaçaq Kərəm”
dastanları daha çox yayılmışdır. Bu
dastanlardan bəzilərinə bədii filmlər
(“Kitabi Dədə Qorqud”, “Koroğlu”,
“Qaçaq Nəbi”) çəkilmişdir. Bəzi
dastanlar əsasında operalar (“Əsli
və Kərəm”, ”Koroğlu” – Üzeyir
Hacıbəyli, “Şah İsmayıl” – Müslüm
Maqomayev, “Aşıq Qərib” – Zülfüqar
Hacıbəyov) yazılmışdır. Bunlardan
əlavə bəzi operalarda aşıq sənəti
nümunələri yer almışdır (Qliyerin
“Şahsənəm ” və Üzeyir Hacıbəylinin
“Leyli və Məcnun” operaları).
Müxtəlif dastanların mövzuları
əsasında dram əsərləri yazılmışdır və
teatrlarda tamaşaya qoyulmuşdur.
Məsələn: “Dədə Qorqud ” dastanının
müxtəlif boyları – qolları əsasında
Xalq şairi Nəbi Xəzrinin “Torpağa
sancılan qılınc” və ”Burla Xatun” ,
yazıçı dramaturq Altay Məmmədovun
”Dəli Domrul” pyesləri.
“Koroğlu” dastanından bir
nümunə təqdim olunur:
Titrəyir əllərim, tor görür
gözüm,
Mənmi qocalmışam, ya
zəmanəmi?
Dolaşmır dəhanda söhbətim ,
sözüm,
Mənmi qocalmışam, ya
zəmanəmi?
Saz və saza qədərki alətlər
Saz aşıq sənətinin ta qədimdən
Aşıq sənətinin tədrisi və metodikası
gələrək yaşamaqda olan musiqi
ifadəçisidir , musiqi alətidir. İndiyədək
bu musiqi aləti aşağıda göstərildiyi
kimi müxtəlif adlarda, müxtəlif
ölçülərdə olmuşdur:
Qolça qopuz – türk dünyasının ən
qədim çalğı alətlərindən biridir. “Kitabi
Dədə Qorqud”, “Əhməd Harami”
dastanlarında, Qazi Bürhanədinin,
Məhəmməd Füzulinin, Məsihinin
şeirlərində də qopuzun adına tez –
tez rast gəlinir.
Şirvan tənburu – e.ə. yaradılan
tənburu çalğı alətinin sözaçımının
əsasında damar sözü durur. Telli
iri mal – qaranın damarlarından
hazırlandığından alət əvvəlcə tamar,
sonralar tamur, təmbur kimi tələffüz
olunmuşdur. Bu növ tənbur şirvanlılar
tərəfindən hazırlandığından və geniş
istifadə edildiyindən alət Şirvan
tənburu adlandırılıb.
Balakən tanburu – tambur alətinin
adı “Əhməd Harami” dastanında
çəkilir. Tanbur – tənburun Balakən
və Zaqatala bölgəsində yerli ləhcə
ifadəsidir.
Dütar – tənburun növlərindən
biri olan dütar “iki telli” alət
deməkdir. Orta əsrlərdə bir sıra
Şərq ölkələrində olduğu kimi,
Azərbaycanda da bu alət geniş
yayılmış, klassik şairlərin ilham
mənbəyinə çevrilmişdir. Dütar telli,
mizrablı alətlərin “ anası ” hesab
olunur.
Qoşqar rübabı – Qətran Təbrizi,
Xaqani, Nizami, Xətai, Füzuli və
başqa klassik şairlər rübabı şeirlərində
vəsf etmişlər. Rübabın müxtəlif
ərazi və xalq adları ilə bağlı fərqli
növləri də mövcuddur. Azərbaycan
ərazisində Qoşqar rübabından istifadə
olunmuşdur.
Çoğur –orta əsrlərdə qolça
qopuzdan saza keçid dövründə
(XII–XVI əsrlər) ozan və aşıqlar bir
müddət çoğurdan istifadə etmişlər.
Çoğur qolça qopuzun xələfi, sazın isə
sələfidir.
Ozan – alət XIV əsrdə Cəlairlər
sülaləsindən olan Sultan Üveysin(
tam adı Müziəddin Üveys ibn Əmir
Həsən Eyləkani (1338-1382) təklifi
əsasında hazırlanmışdır. Ozan alətinin
quruluşu haqqında Sultan Üveys
Cəlairin sarayında 1356-1376-cı
illərdə musiqiçi kimi fəaliyyət göstərən
Əbdülqadir Marağalı risalələrində
məlumat vermişdir.
Saz – barəsində xalqımız əbəs
deməyib “ Gülü duymayana yazdan
danışma, eli duymayana sazdan
danışma ”.
Sazın inkişafı XV-XVI əsrlərdən
etibarən başlasa da , bir musiqi aləti
olaraq ortaya çıxması böyük bir dövrü
əhatə edir.
Ana saz – aşıqların əsas musiqi aləti
olan sazın ölçülərinə görə müxtəlif
növləri var: ana saz (tavar saz), orta
saz, cürə saz. Ana saz həcmcə sazın
ən böyük növüdür. Bəzən buna tavar
(iri, zorba mənasındadır) saz da
deyirlər. Belə alətlərdən əsasən, boylu
17
– buxunlu ifaçılar istifadə edirlər.
Aşıq sənəti ona görə mötəbər
mövqedədir ki, hər söz oxuyan və
ya hər saz çalan kimsə aşıq sayılmaz.
Burada elə bir kamillik pilləsi və
arifanə anlayış var ki, aşıq adı bu ada
layiq bilinən sənətkarlara əslində bir
titul qədərində ünvanlanır. Beləliklə
məhz həmin sənətkar(lar) aşıq kimi
tanınırlar. Aşıqları indiyə qədərki
ənənələrə əsasən 3 qrupa bölmək
olar: Ustad yaradıcı-ifaçı aşıqlar ,
ustad ifaçı aşıqlar və sadəcə sənətdə
az tanınan aşıqlar. Burada onlar
arasında həm eyni , həm də fərqli
xüsusiyyətlər vardır. Eynilik onların
hər birinin ifaçı fəaliyyəti ilə bağlıdırsa,
fərq birincilərin həm də şeir , dastan
yazmaq - yaratmaq və danışmaq,
bəstələmək fəaliyyətindən ibarətdir.
Üçüncü qrupda olanlar isə kamil
sənətkar pilləsinə çata bilməyən ,
bununla belə sənətin daşıyıcıları olan
aşıqlardır. Dirili Qurbani, Abbas
Tufarqanlı, Miskin Abdal.
Aşıq sənətinin tədrisi və metodikası
I SİNİF
I yarımil
“Bayatı”, ardınca “Gəraylı” şeir növləri
haqqında məlumat vermək, həmin şeir
nümunələrində heca quruluşuna diqqət
yetirmək, nümunələri əzbər öyrənmək
və danışmaq. Oxu və çalğı ifalarında
balaban və ya digər musiqi alətlərinin
müşayiətindən istifadə etmək.
II yarımil
Müxtəlif müəlliflərin “Gəraylı” şeir
nümunələrini əzbər öyrənmək və
danışmaq. Oxu və çalğı ifalarında
balaban və ya digər musiqi alətlərinin
müşayiətindən istifadə etmək.
II SİNİF
I - II yarımilliklər
“Qoşma” şeir nümunələri haqqında,
ayrıca olaraq “Ustadnamə”,
”Gözəlləmə”, “Qıfılbənd”,
“Vücudnamə” və s. məlumat vermək,
nümunələri əzbər öyrənmək və
danışmaq. Oxu və çalğı ifalarında
balaban və ya digər musiqi alətlərinin
müşayiətindən istifadə etmək.
III SİNİF
I - II yarımilliklər
“Divani” və “Müxəmməs” şeir
növləri haqqında məlumat vermək,
nümunələri əzbər öyrənmək və
danışmaq. Oxu və çalğı ifalarında
balaban və ya digər musiqi alətlərinin
müşayiətindən istifadə etmək.
IV SİNİF
I - II yarımilliklər
“Təcnis” şeir növü və ayrıca olaraq
“Təcnis” in müxtəlif növləri “Cığalı
təcnis”, “Ayaqlı təcnis”, “Gəraylı
təcnis”, “Dodaqdəyməz təcnis”
və s. haqqında, xüsusilə bu şeir
növünün digər şeir növlərindən
fərqli özəllikləri haqqında məlumat
vermək, nümunələri əzbər öyrənmək
və danışmaq. Oxu və çalğı ifalarında
balaban və ya digər musiqi alətlərinin
müşayiətindən istifadə etmək.
V SİNİF
I yarımil
Deyişmələr və dastanlar haqqında
məlumat vermək, nümunələri əzbər
öyrənmək və danışmaq. Oxu və çalğı
ifalarında balaban və ya digər musiqi
alətlərinin müşayiətindən istifadə
etmək.
II yarımil
Dastan ifaçılığı, həmçininin indiyədək
keçirilmiş oxu və çalğı ifalarının təkrarı.
SINIFLƏR ÜZRƏ TÖVSIYƏLƏR
19
AZ 1009, Bakı, Azərbaycan
B.Səfəroğlu, 144
(+99 412) 596 60 38
info@memm.az
www.memm.az
Tiraj: 600 ədəd
Metodiki vəsaitin elektron nüsxəsi mərkəzin rəsmi saytında öz əksini
tapmışdır.
Mətn Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə razılaşdırılmışdır.
az
X
Dostları ilə paylaş: |