Aşıq Şəmşirin anadan olmasının

 

 

 

 

48 

süreçte Dedelik, Cem, musahiplik vb. geleneksel Alevi kurum-

larının  eski  konumlarından  farklılaşarak,  toplum  nezdinde 

yeniden  tanımlanacaklardır.  Ocak’ın  da  ifade  ettiği  üzere, 

geleneksel Alevilik “…yazılı ve sistematik bir teolojisi bugüne 

kadar oluşturulmamış veya oluşturulamamıştır…Alevi teolojisi, 

sosyolojik literatürde “gizli toplum” (societe secrete)” denilen 

türden  kapalı  bir  toplumun  ürünü  olması  itibariyle  yazı  ile 

tanışmamış,  kabilesel  geleneklerine  ve  örflerine  sımsıkı  bağlı 

ve  mitolojik,  sözlü  bir  kültürü  katettiği  geniş  coğrafyada 

rastladığı değişik motiflerle besleyerek gittiği her yere birlikte 

taşıyan  bir  kitle  tarafından  oluşturuluyordu….Günümüzde 

dede denilen, eskiden aynı zamanda boy başkanı da olan dini 

liderlerinin dini ve siyasal otoritelerinin meşruiyet kaynağı da 

bu  mitolojik  teolojidir…”  (Ocak,  2003:  159-160)  Bugün  artık 

kentleşen  Aleviliğin  gizli-saklı  bir  yönü  kalmadığına  göre, 

geleneksel  kapalı  Alevi  inanç  kurum  ve  kuralları  da  yeni  bir 

formatta toplumsal ihtiyaçlara göre yeniden şekilleneceklerdir. 

Alevilikle  ilgili  genel  bu  bilgileri  verdikten  sonra,  Aleviliğin 

temel  kurumlarından  Dedelik  Kurumu’nun  geleneksel  nitelik 

ve işlevleri konusuna geçebiliriz.  

  

Alevi-Bektaşilerde Dede Ocakları’nın Sınıflandırılması 

Dedelik  Kurumu  ile  ilgili  olarak  G.  Clarke,  D.  Shank-

land,  Markus  Dressler,  Raoul  Motika,  Robert  Langer,  Martin 

Sökefeld,  Peter  Bumke,  Ahmet  Taşğın,  Piri  Er,  Harun  Yıldız, 

Hamza  Aksüt,  Veli  Saltık,  Mehmet  Ersal,  Nilgün  Çıblak  gibi 

çeşitli  araştırmacılar  tarafından  pek  çok  araştırma  yapılmıştır. 

Bu  araştırmaların  en  önemlilerinin  künyeleri  kaynaklar  bölü-

münde  verilecektir.  Dede  Ocakları  ağı  yöresel  farklılıkları  da 

içeren  çok  karmaşık  özellikleri  bünyesinde  barındırmaktadır. 

Son  çalışmalarımda  yer  alan  verilere  göre  Alevi-Bektaşi 

---

 

 

 

 

49 

geleneğine  mensup  ve  Ocak  organizasyonu  içerisinde  değer-

lendirilebilecek, dinsel önderleri dört ayrı kategoride değerlen-

direbiliriz (Yaman, 2009: 178-202): 

1-Bağımsız  Dede  Ocakları:  Daha  çok  Orta  ve  Doğu 

Anadolu  bölgelerinde  bulunan  ve  bizim  bağımsız  olarak  nite-

lendirdiğimiz  Ocakzade  dedeler  Hünkar  Hacı  Bektaş  Veli’yi 

pir ve serçeşme kabul etmekle birlikte, Hacı Bektaş’ın postun-

da  oturan  ve  onu  temsil  ettiğine  inanılan  Çelebilerden  icazet-

name  (hüccet  veya  izin)  almaksızın  taliplerinin  hizmetlerini 

görürlerdi.  Çoğu  Hacı  Bektaş  Veli  serçeşme  olarak  kabul 

etmekle  birlikte,  bazı  bölgelerde  Dede  Garkın,  Baba  Mansur, 

Üryan Hızır, Hıdır Abdal, Ağuiçen, Pir Sultan gibi yerel ocak 

önderlerinin  ağırlıkları  daha  fazlaydı.  İkisinin  Osmanlı-Safevi 

mücadelesini  Safevilerin  kaybetmesi  sonucunda  zaman  içeri-

sinde Safevilerin Ocaklar üzerindeki nüfuzunu da azalması ve 

Hacı  Bektaş  Dergahı’nın  Anadolu’daki  Kızılbaş  Ocakları  ile 

ilişkilerinde  ilerlemeye  neden  olduğu  ve  Hacı  Bektaş  Derga-

hı’nın  daha  merkezi  bir  konum  kazandığı  da  ileri  sürülebilir. 

Şöyle  ki  bu  süreç  sonucunda  kimi  ocaklar  Cemlerdeki  uygu-

lamalarda  dahi  değişikliklere  gitmişlerdir.  Bazı  Ocaklar  tarîk, 

erkân,  evliya  olarak  adlandırılan  ağaç  asa  ile  cem  yapmayı 

bırakıp,  Çelebiler  gibi  pençe  ile  cem  görmeye  başladılar.  (A. 

Yaman, 1996: 60-61)  

 

2-Hacı  Bektaş  Çelebilerine  bağlı  dedeler/babalar/ve-

killer: İkinci grup dedeler ise belli aralıklarla –genellikle yılda 

bir- Hacı Bektaş Veli postunda oturan Çelebilerden onay almak 

ve  dergaha  “karakazan  hakkı”  olarak  da  adlandırılan  parasal 

veya ayni bir ödemede bulunmak suretiyle dedelik/babalık hiz-

metlerini  yerine getirebilirlerdi. Bu hizmet de  genellikle baba-

dan  oğula  geçmekle  birlikte,  Ocakzade  dedelerde  olduğu  gibi 

---

 

 

 

 

50 

Evladı  Resul  (seyyid)  olmak  koşulu  aranmıyordu.  Özellikle 

Orta Anadolu bölgesi’nde Amasya, Tokat, Yozgat, Çorum gibi 

illerde  bu  tip  dede  aileleri  bulunmaktadır.  Ayrıca  Urfa’nın 

Kısas beldesi de Çelebilere bağlı bu tip dinsel önderler grubuna 

dahildir. 

Ulusoy  ailesi  yani  Çelebiler,  onlara  bağlı  Dedeler  ve 

topluluklarca “efendi” olarak da adlandırılmaktadırlar. Onların 

onaylarını içeren belgeler halk arasında “icazet, icazetname, zi-

yaretname,  hüccet,  izin  kağıdı  ve  izinname”  olarak  adlandırıl-

maktadır.  Bu  tür  ocak  dedelerine  ait  belgeleri  Eraslan  Ocağı, 

Ağlarca İbrahim Ocağı, Garip Musa Ocağı ve Seyyid Ali Sul-

tan Ocağı Dedelerini ziyaretlerimde gördüm. Bunlar da genel-

likle  soy  yoluyla  kurumlaştığından  ocak  olarak  anılırlar.  Çe-

lebilerden  icazetname  alarak  hizmet  gören  Dedeler  arasında 

kendilerini  evlad-ı  resul  sayanlar  olduğu  gibi,  bu  payeyi  kera-

met  veya  hizmet  yoluyla  aldıklarına  inanan  Dede  aileleri  de 

bulunmaktadır.  Bu  şekilde  Çelebilere  vekaleten  Dedelik  hiz-

metleri  Çelebilerin  gidemediği  yerlerde  de  yerine  getirilmiş 

olmaktadır.  Bu  anlamda  “dede,  baba,  vekil”ler  Çelebilere  ve-

killik  görevi  de  görmektedirler.  Tarihsel  süreç  içinde  Çelebi-

lerin  bu  hizmete  layık  gördükleri  kişilere,  baba  veya  dede 

sıfatıyla  hizmet  görmelerini  sağlayan  belgeleri  mühürleyerek 

verdikleri görülmektedir. (Ayrıca bkz. Ulusoy, 1986)  

3-Dede  Ocaklarınca  görevlendirilen  dikme  dede-

ler/babalar/sofular:  Dikme  dedeler/babalar/sofular  ise  Ocak-

zade dedelerce görevlendirilirler ve tanınmış bir ocağa mensup 

değillerdir, ancak ocakzade dedenin yokluğunda taliplerin hiz-

metlerini görürler. Bazı bölgelerde dikme dedelere mürebbi de 

denir.  Dikme  dede,  taliplerin  şikayeti  ve  onu  atayan  dedenin 

isteği  üzerine  görevden  alınabilirdi.  Ancak  bu  uygulamada  o 

kadar  da  kolay  değildi.  Dikme  dedelik  uygulaması  da  koşul-

---