14
yazdırmaqla o, klassik aşıqların nümayəndəsi olduğunu bir da-
ha sübuta yetirmiş olur. Şair O.Sarıvəlli Aşıq Şəmşir yara-
dıcılığında sazla sözün vəhdətini xüsusi qiymətləndirib yazır:
«Unutmaq olmaz ki, aşıq poeziyası sazla yanaşı, aşıq musiqisi
ilə həmahəng inkişaf edib boy atmışdır. Yaradıcı aşıqların şeir-
lərinin əksəriyyəti şəkli cəhətdən havacat üzərində qurulmuş-
dur. Odur ki, aşıq ürəkli şair, şair ürəkli aşıq – Şəmşirin yara-
dıcılığına sazla sözün birliyi mövqeyindən baxmaq lazımdır»
(7, 99). O.Sarıvəlli sazla sözün birliyi baxımından Aşıq Şəmşir
yaradıcılığını götür-qoy etmək məqsədilə aşığın «Məni sən»
rədifli cığalı müxəmməsi üzərində dayanır. Cəmi bir bəndini
(yəni əsas bənd və onun arasına daxil olan cığa bəndləri) misal
çəkən O.Sarıvəlli müxəmməsin forma mürəkkəbliyinə aydınlıq
gətirir: «Sual olunur: müxəmməslərdə bu əlavə bəndlər, bu
cığalar nə üçündür? Nəzərə almaq lazımdır ki, divani və mü-
xəmməs şəklində yazılmış şeirləri eyni adlarda olan «Divani»
və «Müxəmməs» havalarından ayrı götürmək, ayrı təsəvvür et-
mək çətindir. Bu saz havaları nəzərə alınmadıqda, bu şeir for-
maları da bir növ anlaşılmaz olur. Hətta bunlar bəzi oxuculara
mənasız görünür. Yeri gəlmişkən, demək lazımdır ki, cığaların
müxəmməslərə əlavə edilməsi, görünür, yalnız son dövrlərə aid
məsələdir. Həm də müxəmməs şəklində olan şeirlərin «Mü-
xəmməs» havasının üstündə ifa edilməsi ilə çox əlaqədardır.
Yeddi bəndlik, hər misrası da on altı hecadan ibarət şeiri aşıq
ifa etdikdə çox yorucu olur. Belə bir vəziyyətdə cığalar ifaçıla-
rın köməyinə gəlir. Musiqi (“Müxəmməs” havası) əlavə xallar-
la yeri gəldikcə öz ahəngini dəyişir, havanı yeknəsək olmaqdan
qurtarır. Beləliklə, götürülmüş böyük bir mövzu, geniş bir
məzmun dinləyiciləri yormadan ifa olunur” (7, 114-115).
Aşıq yaradıcılığına sazla sözün vəhdəti baxımından yana-
şılarkən söhbət istər-istəməz dastan məsələsinə gəlib çıxır.
15
Başqa cür də ola bilməz. Çünki dastan ifaçılığı həm saza, həm
də sözə geniş meydan verir və aşıq sənəti bu meydanda öz
mahiyyətini daha qabarıq şəkildə göstərə bilir. Bu gün şeir-
lərini kitablardan sevə-sevə oxuduğumuz klassik aşıqların hər
biri, ilk növbədə, məclis aparıb, dastan danışmaqla tanınıblar.
Öz şeirləri ilə uca zirvədə dayanan və yazılı ədəbiyyatın
M.V.Vidadi və M.P.Vaqif kimi nümayəndələri ilə müqayisə
oluna bilən Aşıq Ələsgərin yalnız Azərbaycanda yox, bütün
«Qafqaz eli»ndə, sazın nüfüz etdiyi ətraf ölkələrdə tanınıb şöh-
rət qazanmasının mühüm səbəblərindən biri məhz dastan ifa-
çılığı ilə bağlıdır. Aşıq Ələsgərin hansı dastanları məclislərdə
daha çox danışmağı barədə konkret məlumatlar var. Oğlu Aşıq
Talıb və şagirdi Aşıq Ağayarın verdiyi məlumata görə, Aşıq
Ələsgər «Abbas-Gülgəz», «Qurbani», «Tahir-Zöhrə», «Valeh-
Zərnigar», «İbrahim», «Əmrah» kimi dastanlara, «Koroğlu»-
dan yeddi qola daha çox üstünlük verərmiş. Atasının dastana
münasibətindən danışarkən Aşıq Talıb başqa bir nöqtəyə –
Aşıq Ələsgərin getdiyi səfərlərə, həmin səfərlərlə bağlı sərgü-
zəştlərə də toxunur və Aşıq Ələsgərin öz sözünə əsaslanıb belə
hesab edir ki, “o səfərlərin hərəsi bir gejəlik nağıldı”, yəni das-
tandı (2, 469). Bu kimi faktlar klassik aşıqların nəinki dastanlar
danışmasından, həm də yeni-yeni dastanların yaranmasında
onların mühüm rol oynamasından xəbər verir. Bu sözləri «klas-
sik aşıq sənəti ilə müasir aşıq sənəti arasında möhkəm özüllü
bir körpü təsəvvürü yaradan» (5, 209) Aşıq Şəmşirə də aid
etmək olar. O.Sarıvəllinin qeydlərindən məlum olur ki, Aşıq
Şəmşir “Koroğlu”, “Abbas və Gülgəz”, “Heydər bəy”, “Alı
xanla Pəri xanım”, “Abdulla və Cahan”, “Novruz”, “Həcər və
Pərizad”, “Valeh və Zərnigar”, “Məsim və Diləfruz”, “Şah
İsmayıl”, “İbrahim”, “Tahir və Zöhrə”, “Xəstə Qasım” kimi
dastanların mahir ifaçısı olub; həmçinin müxtəlif mövzular
16
üzrə üç dastan yaradıb (7, 118). Aşıq Şəmşirin ifa etdiyi das-
tanlar sırasında birinci olaraq “Koroğlu” adının çəkilməsi, gö-
rünür, təsadüfi deyil. Məsələ burasındadır ki, Aşıq Şəmşirin zil
səsi “Koroğlu” havalarının oxunması üçün çox uyarlı bir səs
olub. M.Aslanın bu qeyri-adi səslə bağlı olaraq qələmə aldığı
bir əhvalat var. Həmin əhvalat Aşıq Şəmşirin Xan Qərvəndində
Usuf adlı bir aşıqla qabaqlaşmağından bəhs edir: “Aşıq Şəmşir
üzünü camaata tutdu: – Ay yoldaşlar, siz də sözümə şahid olun:
hansı aşıq meydana çağırırsa, fürsət qabaqkınındı, çünki bu kişi
özünə genəşib meydana çıxıb. Eləmi?! Qaydaya görə, əvvəlcə
havacat üstündə sınaşmalıyıq, sonra mən burda, o burda – de-
yişəcəyik, qıfılbəndə keçəcəyik... Əvvəlcə mən “Bozuğu Ko-
roğlu” oxuyacam.
Dədə Şəmşir dövrə vurub qıyya çəkdi:
Hanı mənim Qoç Koroğlum –
Gələ girə bu meydana!..
Növbəti bənddə Aşıq Usufun “hey!” deməyi ilə boğazın-
dan qan fışqırmağı bir oldu” (1, 36-37). “Bozuğu Koroğlu”
oxumaq istərkən Aşıq Usufun boğazından qan açılması Aşıq
Şəmşir səsinin dərəcəsini göstərmək üçün lazım olan bir detal-
dır. Bu detal göstərir ki, Aşıq Şəmşir səsi ilə oxumağa cəhd
eləmək başqa aşıq üçün zora düşmək, boğazını sıradan çıxar-
maq deməkdir.
Güclü səs, coşqun təb, iti yaddaş, saza-sözə sonsuz həvəs
− İlahinin verdiyi bu nemətlərlə atası yanında şagirdliyə başla-
yan Şəmşirin ustaddan öyrəndiklərini bircə sözlə ifadə etsək,
bu məqamda “ənənə” sözünü işlətməliyik. Doğrudan da, ustad
öz şagirdinə illər uzunu dərs keçib Qurbani, Abbas Tufarqanlı,
Xəstə Qasım, Aşıq Alı, Aşıq Valeh... kimi sənətkarların adı ilə
Dostları ilə paylaş: |