АZƏRBAYCAN TARİX QURUMU
ƏNVƏR ÇİNGİZOĞLU, AYDIN AVŞAR
MƏŞHUR AVŞARLAR
(Tarixi-bioqrafik tədqiqat)
Bakı
Mütərcim
2014
2
Kitab həmmüəllif Aydın Avşarın (Alıyev Aydın Müseyib oğlu)
vəsaiti hesabına çap olunmuşdur.
Elmi redaktoru: Qasım Hacıyev,
tarix elmləri doktoru
Redaktoru:
Bəhram Məmmədli,
tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
Rəyçilər:
Gültəkin Nəcəfli,
tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
Mahal Qacarlı,
tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
Məsləhətçi:
Sevda Aşurbəyli-Avşar
Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar. Məşhur avşarlar. Tarixi-bioqrafik
tədqiqat. – Bakı: Mütərcim, 2014. – 324 səh.
Jurnalist-etnoqraf Ənvər Çingizoğlunun və tədqiqatçı Aydın Avşarın
bu kitabında Avşar boyunun məşhur simalarından söhbət açılır. Dündən
bu günə dünyanın siyasətində və mədəniyyətində mühüm rol oynayan
şəxsiyyətlərin yaşam yolundan bəhs olunur.
Kitab tədqiqatçılar, müəllim və tələbələr, еləcə də gеniş оxucu kütləsi
üçün nəzərdə tutulmuşdur.
ISBN: 978-9952-28-185-9
© Müəllif hüquqları qorunur. Müəlliflərin icazəsi olmadan bu kitabı
və ya onun hər hansı bir hissəsini çap etdirmək, surətini çıxarmaq qadağandır!
© Ə. Çingizoğlu, A.Avşar, 2014
3
GİRİŞ
Avşar adı gələndə bəzilər qürrələnir, bəziləri isə qıcıqlanır.
Qürrələnənlər şanlı tariximizə sevgisi olanlar, qıcıqlananlar isə cılız
hisslərlə yaşayanlar, türkün möhtəşəm tarixinə dodaq büzənlərdir.
Biz bu kitabı hamı üçün yazdıq.
Avşar boyunun tarixi Oğuz elinin, Türk soyunun tarixidir.
Avşar boyu еli tarix yazıb, tarix yaradıb. Bir şahlıq (Avşarlar
imperiyası, 1735-1748), bir neçə bəylik (Qaramanoğulları, Sarıxa-
noğulları), bir neçə xanlıq (Qarabağ xanlığı, 1747-1822, Urmiya
xanlığı, 1747-1865, Marağa xanlığı, 1747-1925, Zəncan xanlığı,
1747-1797, Xalxal xanlığı, 1747-1797, Ərdəbil xanlığı, 1747-1822)
qurmuşlar.
Kitabın yazılmasında arхiv matеrialları ilə bərabər, muхtəlif
illərdə cap olunmuş qaynaqlardan, kitablardan da istifadə olunmuş-
dur. Daha çox faydalandığımız Faruq Sümerin, Mehdi Bamdadın,
Tahirə Həsənzadənin və başqalarının kitabları oldu. Onlara minnət-
darlıq, təşəkkür borcumuz var.
Avşar boyunun ünlü, adlı-sanlı övladları çoxdur. Təbii ki, bir
kitabda onları bir yеrə cəmləmək çətindir. Biz Türkiyədə, Suriyada,
İraqda yaşayan avşarlardan bəhs etmədik. Onları gələn kitabımıza
saxladıq.
Kitabı yazarkən çalışdıq ki, qiymətli adamlar qədərincə olsun.
Əsas üstünlüyü tarixi kеçmişə, əski soylara, hərbçilərə və mədəniy-
yət xadimlərinə vеrdik. Maarif və səhiyyəni də bacardıqca işıqlan-
dırdıq. Hələ ki, bu son kitab dеyil. Qüsurlarımızı yеni yazılarımızda
düzəldəcəyik. İnşallah!
4
AVŞARLAR HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT
Öncə adaçımı haqqında. F.Rəşidəddin (Cəmiəttəvarix), Yazı-
çıoğlu Əli (Səlcuqnamə) və Əbülqazi Bahadır xan Xivəliyə (Şəcə-
rei-təraikəmə) görə Avşar adının anlamı «işlərini cəld görən və ova
həvəsli»dir. K.Vamberi bu adı əsərinin bir yerində «toplayıcı» digər
yerində «əfsər, zabit» kimi açıqlayır. K. Nemət isə Avşar adının
«avş» felindən törəndiyini qeyd edib, «itaətli» mənasında olduğunu
yazır.
Məşhur türkoloq M.Kaşğari (XI yüzil) məlum «Divani-Lüğət-
it-türk» əsərində 22 oğuz tayfalarından biri olan Əfşar//Avşar tayfa-
sının adını qeyd etmişdir.
F.Rəşidəddin oğuzların boyları, damğası, geneologiyasını da-
ha dəqiq və stabil təsnif etmişdir.
Fəzlullah Rəşiddədində oğuzların boyları Boz-ok və Üç-ok
deyə iki qrupa ayrılır. Avşar boyu Boz-ok qrupuna mənsub olub
Ulduz xanın oğlu kimi təsvir olunmuşdur. O, yazır: «Avşar, çevik
və vəhşi heyvan ovuna həvəsli»
1
.
Yazıçıoğlu Əli bəy, Əbülqazi Bahadır xan Xivəli də oğuz tay-
falarını 24 boya bölmüş, Avşar tayfasının da adını qeyd etmişlər.
M. Kaşğaridən, F. Mübarəkşahdan (əfşar) fərqli olaraq Fəzlul-
lah Rəşidəddin və Əbulqazi xan Xivəlidə bu söz «avşar» forma-
sında işlənmişdir.
Avşar adı yerlərə, yörələrə görə, müxtəlif cür səslənir. Avşar,
ovşar, əfşar kimi deyiliş və yazılış biçimləri mövcuddur. Bu elin
ilkin və dəqiq adı avşardır.
Bu adın Avşar adlı türk-Azərbaycan mənşəli etnonimdən törə-
məsi şübhə doğurmur. Avşarlar Azərbaycan xalqı və dilinin forma-
laşmasında əsas rol oynayan və Azərbaycan ərazisində onlarca eyni
1
F. Rəşidəddin, Oğuznamə, Bakı, 1987. səh.65.
5
adlı toponimlərin yaranmasında fəal iştirak edən etnos olmuşlar.
Türk xalqlarının abidələrində bu tayfanın adı dönə-dönə çəkilir.
Bəzi tarixçilər qeyd edirlər ki, türk tayfaları olan qacar və
avşarlar monqol istilaçıları ilə birlikdə Orta Asiyadan gəlmişlər.
Azərbaycanda bu tayfanın yerləşməsi isə Əmir Teymur və Miranşah
mirzənin gəlişi ilə bağlıdır. Əslində isə avşarların Azərbaycanda
yerləşməsi çox-çox əvvəllərə aiddir.
İ.P. Petruşevskiyə görə, əfşarlar, qacarlar və monqollarla bir-
likdə Orta Asiyadan İrana gəliblər. Teymurun vaxtında onların bir
hissəsi Azərbaycana köçürülüb.
2
Avşar tayfalarının İranda geniş ərazidə yayıldığını V.İ. Savina
qeyd edir: «Avşarların İranın türk əhalisinin arasında hazırkı dö-
nəmdə böyük qrupları vardır. Səfəvilərə qədər Azərbaycanda (Ca-
ğatu çayından şərqdə) yaşayırdılar, sonra demək olar ki, hər tərəfə
yayıldılar. İndi onlara Azərbaycanın hər yerində rast gəlmək müm-
kündür.
Məlumdur ki, avşar tayfasından 1736-1747-ci illərdə İranda
hakimiyyətdə olmuş Nadir şah çıxmışdır. Avşar etnonimi İran to-
ponimiyasında çox yayılmışdır. Əfşar, Əfşarcıq (Azərbaycanda),
Əfşaran, Təppəəfşar (Kermanşahda), Əfşarlı, Qışlaqəfşar (Zəncan-
da), Əfşarməhəmməd, Hüseynabadəfşar, Ərəbabadəfşar, Cərməəf-
şar, Cülgəəfşar, Siyahəfşar (Mərkəzi İranda), Qavəfşar (Yəzddə),
Çəmənəfşar (Kermanda)».
3
Adnan Menderes Kaya yazır: «Xorasanın Birsand bölgəsində
Abşar, Fars bölgesinde Abşar, Xuzistanda 2 ədəd Abşar, Ərdəbildə
Afşar, Şərqi Azərbaycanda Afşarcıq və Çahar-Mahalda Afşarabad
adlı yerləşim birimləri də Avşarlardan qalmadır» (Adnan Menderes
Kaya, Avşar türkmənləri, Keçit Yay., Qayseri, 2004, ss. 24-250).
2
И. П. Петрушевский, Очерки по истории феодальных отношений в Азер-
байджане и Армении в ХVI – начале ХIХ вв., Ленинградский Государствен-
ный Университет, 1949 год. ст. 94.
3
Савина В. И. Этнонимы и топонимии Ирана // Ономастика Востока. – М.:
Наука, 1980. – с.150.
Dostları ilə paylaş: |