Avropa Universitetləri Birliyinin və Vahid Avropa Məkanının yaradılması ideyaları bütün Avropada vo Bolonya (İtaliya) şəhərində olan qədim Bolonya Univer
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
6 Avşar etnoniminin paralellərinə Qərbi Azərbaycanda (hazırkı Ermənistanda) ürcah oluruq. Belə bir nəticəyə gəlirik ki, türk dilli avşar//afşar adlı tayfa Orta Asiya, İran (Cənubi Azərbaycan) və ümumən Qafqaz ərazisində geniş yayılmış, yayıldığı ərazinin topo- nimiyasında öz izini qoruyub saxlamışdır. Təbiidir ki, bu etnonim yerləşdiyi ərazidə və təsirin nəticəsin- də, eyni zamanda dilimizin monoformoloji qanunları, zonanın dia- lekt xüsusiyyətləri çərçivəsində müəyyən dəyişikliyə uğramışdır. Afşar//Ovşar //Əfşar və s. variantları olan bu sözün özəyini «avşar» termini təşkil edir. İndi isə Avşar eli haqqında. Avşar eli bir zamanlar Ağqoyunlu dövlətinə sığınmışdı. 1406-cı ildə özünü əl-Malük əl-Adil adı ilə Sultan elan edən Məmlük əmiri Çəkim türkmanları təhlükəli ünsür sayaraq onlara qarşı hərəkətə keçdi. Nəticədə avşar, bayat və inallı- ların mühüm bir qismi Qara Yuluq Osman bəyə sığındı. Qara Yuluq Osman bəy Çəkimin üzərinə getdi və o, döyüşdə öldürüldü. Həmin tayfalardan bəziləri öz yurdlarına qayıtdı. Avşar elinin böyük bir qolu Qızılbaş tayfa ittifaqına qoşul- muşdu. Ünlü türkoloq Faruq Sümər Avşar elinin Qızılbaşları təşkil etməsi haqqında yazır: «Səfəvi dövlətini quran ünsür tamamilə türklərdən ibarətdir. Bu ünsürün böyük əksəriyyətini də anadolulu köçəri və kəndli türklər meydana gətirirdi. Yuxarıda deyildiyi kimi, Şah İsmayıl Ərzincan yaxınlığında Anadolu türklərini başına yı- ğaraq, buradan Azərbaycana yürüyərək öz dövlətini qurmuşdur. Bu halət Səfəvi dövlətinin başlıca dayağı olan boy və obaların yurdları- nın bilinməsilə daha düzgün anlaşılmaqdadır. Qızılbaş ulusunu təş- kil edən birinci dərəcəli oymaqlar bunlardır: ustacalı-ustahacılı (Sə- fəvi dövründə ustaclı), rumlu, təkəlü, zülqədər, şamlı, əfşar, qaçar» 4 . Tarixçi Əhməd Zəki Vəlidi Toğan «Azərbaycan» adlı kitabın- da Səfəvilərin ilk dövrlərində Azərbaycana hakim olan türk və türk- manlar haqqında yazır: «Teymur Ərdəbildə Şeyx Səfiəddin türbə- sini ziyarət etməyə gəldikdə Ərdəbil şeyxi Xoca Əlinin xahişi ilə 4 F. Sümər, Oğuzlar, Bakı, 1992, səh. 163. 7 rumlu, şamlı, musullu, quzanlu, kavanlı, zülqədir və qacarları Səfə- vi şeyxinin tabeliyinə vermişdi. Ərdəbil və Muğan tərəflərində şeyxlərin «qızılbaş» ordusunu təşkil edənlər də ustaclı, şamlı təkəli, baharlı, zülqədər, əfşar, qacar və varsaqlar idi. Səfəvilər dövründə «Otuz iki cavanşir» adı ilə adlanan cavanşir qəbiləsi Şirvanda və Qarabağda görünür 5 . Avşar eli və nümayəndələri Səfəvilər dövlətinin qurulmasın- da, genişlənməsində idarə olunmasında fəal iştirak etmişlər. 1500-cü ildə Qızılbaş qoşunu Şirvana yürüş edərkən Avşar sərkərdələrindən Sultanşah bəy, Xəlil bəy möhrdar, Hüseyn bəy süfrəçi, Piri bəy pərvanəçi və başqaları öz qoşunları ilə orduya qatıl- mış, oranın alınmasında fəal iştirak etmişlər. 1514-cü ildə Çaldıranda Osmanlı ordusuna qarşı savaşan Qızılbaş ordusunun cinahına Sultanəli mirzə Avşar başçılıq edirdi. I Şah İsmayılı əsir götürmək istəyən osmanlılara «Şah İsmayıl mə- nəm» demişdi. Osmanlılar onu əsir almışdılar. Sultanəli mirzə üz- dən dayısıoğlu Şah İsmayıla oxşayırdı. 1527-ci ildə özbək xanı Ubeydulla xan Qızılbaşlar məmləkə- tinə qoşun çəkdi. I Şah Təhmasib ordu toplayıb onun qarşısına çıx- dı. Ustaclı elindən Abdulla xan 200 nəfər seçmə bahadırla toplantı yerinə gəldi. Elin digər qruplarından isə 16 mindən yuxarı atlı yığıl- mışdı. Yığılanlar içində Ustaclı eli birinci yeri 17 min atlıyla, ikinci yeri Avşar eli 16 min atlıyla tuturdu. Özbəklər məğlub olub geri çəkildilər. 1534-cü ildə Osmanlı padşahı I Sultan Süleyman Azərbay- cana ikinci yürüş etdi. Təkəli və Zülqədər tayfaları osmanlıların tə- rəfinə keçdilər. Avşar eli ağır qoşunla şahın yanında dayandı. Əl- vənd xan və Göyçə sultan I Təhmasibin məşvərətçiləri, yaxınları, sərkərdələri sırasında idilər. 1546-cı ildə Alxaz (bəzi qaynaqlarda Əliqasib) mirzə Şirvan bəylərbəyi idi. Qiyam edib qardaşına qarşı çıxdı. I Təhmasib onunla danışıq aparmaq üçün qorçubaşı Sevindik bəy Avşarı göndərmişdi. 5 Ə. Z. V. Toğan, Azərbaycan, Bakı, 2007, səh.52. 8 1548-ci ildə Osmanlı ordusu yenidən Qızılbaşlar məmləkətinə soxuldu. I Şah Təhmasib düşmən ordusunu izləyə-izləyə Xoya gəldi. Oradan Çaldİrana yürüş etdi. Burada ona Kirman hakimi Şah- qulu sultan Avşar və Mahmud xan Avşar qoşuldu. Şahqulu sultan böyük qoşunla Osmanlıların sərhəd-sınır bölgələrini viran qoymaq üçün göndərilir. Onlar Əxlat ərazisində tayfaları soyub taladılar və təqribən 5 min at, 100 min qoyun və 50 min qaramal sürüb gətirdilər. Sultan Süleyman Azərbaycandan geri çəkilən kimi I Şah Təhmasib Kiş qalasına sığınmış Dərviş Məhəm- məd xanı cəzalandırmaq üçün Qarabağdan Sevindik bəy Avşarı 2500 qorçu ilə Şəkiyə göndərdi. Qızılbaşlar Şəkini dağıdıb çoxlu qənimət ələ keçirdikdən sonra geri döndülər. 1551-ci ildə I Şah Təhmasib Şəkinin müstəqilliyinə son qoy- maq qərarına gəldi. Avşarların qatıldığı və Sevindik bəyin başçılıq etdiyi Qızılbaş ordusu Şəkini tutub öz dövlətlərinə birləşdirdilər. Toygün bəy Qacar Şəkinin hakimi təyin edildi. 1552-ci ildə Osmanlı ordusu yenidən Qızılbaşlar məmləkətinə soxuldu. I Şah Təhmasib düşmən ordusuna qarşı dörd istiqamətdə qoşun tərtib etdi. Ərəb İraqı istiqamətində Şahqulu xan Avşar öz qoşunları ilə vuruşurdu. 1575-ci ildə I Şah Təhmasib xəstələndi. Qəhqəhə qalasında həbsdə yatan oğlu İsmayıl mirzə ilə bağlı əndişələndi. Ağlına gəldi ki, onun xəstəliyindən istifadə edib ustaclılar və qaradağlılar şahza- dəni öldürə bilərlər. İsmayıl mirzəni qorumaq üçün Avşar elindən olan qorçuları Qaradağa, Qəhqəhə qalasına yolladı. 1576-cı ildə I Şah Təhmasib yenidən yorğan-döşəyə düşdü. Tayfalararası ədavət yenidən qızışdı. Hər el, hər qrup öz namizədini dəstəklədi. Bu arada şah vəfat etdi. Avşar elinin işi irəli düşdü. Sa- rayın mühafizəsini, dərgahın keşiyini hərəmxana yüzbaşısı Vəli bəy Avşarın başçılığı ilə avşar, rumlu, qacar, bayat və varsaq tayfaların- dan olan qorçular çəkirdilər. Vəli bəy qapını bağlayıb heç kimi içə- ridən çölə, bayırdan daxilə buraxmadı. Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|