Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
4 c əsində yerli əhali var-yoxdan çıxmış, yaşayış məskənləri darmadağın edilmiş, yüz- l ərlə kənd və qəsəbə xəritələrdən silinmişdir. Miladdan önc ə VII yüzilliyin ortalarından bu ərazilərdə məskunlaşan türk tayfaları özlərinin zəngin maddi və mənəvi mədəniyyətlərini yaratmışdılar. Soyqırım; v ə deportasiyalar, qanlı repressiyalar və sürgünlər Şərqi Anadolu türklərinin başına olmazın fəlakətlər gətirmiş, bənzərsiz folklor örnəkləri, mənəvi sərvətlər məhv olmuşdur. 1805-ci ildə ilk dəfə olaraq Anadolunun Ağbaba bölgəsinin şərq hissəsi işğal edildikdən sonra Çar Rusiyası Türkiyə ilə qonşu oldu. Bununla da rus çarlarının “ayır-buyur” siyasətinin, varislərinin mərhələ-mərhələ həyata keçirdikləri köçürüşü- m ə planlarının, insanlıq tarixində görünməmiş sürgünlərin, qırğınların əsası qoyuldu. Çar Rusiyas ının işğalçı müharibələrinin qanlı izləri el şairlərinin və aşıqların nifrət və q əzəb hissi ilə qələmə aldıqları qoşqularda poetikləşmişdir. Türk tarixçisi Cem Ender Arslanoğlunun yazdığı kimi “bu aşıqların yaşantılarını, həyat fəlsəfələrini, şeirlərini toplamaq üçün yüzl ərcə cildlik bir antologiya lazımdır”. Az əri türklərinə, ümumiyyətlə, türk xalqına qarşı yürüdülən bu mənfur siyasət Sovet hakimiyy əti illərində formasını dəyişsə də, mahiyyətini dəyişmədi. 1944-cü ild ə Axıska mahalından məhsəti türklərinin son nəfərinədək sürgün olunması “parçala-hökm et” siyas ətinin davamı idi. Məlumdur ki, Böyük Vətən müharibəsi ill ərində çeçenlər, inquşlar, qaraçaylar, krım tatarları və digər xalqlar guya almanlara casusluq etdikl ərinə görə doğma torpaqlarından zorla sürgün olunmuş, ağır terror və işgəncələrə məruz qalmışdır. Qəribədir ki, axıskalılara belə bir “ciddi ittihamı” yapışdıra bilməyən kommunist rejimi onları türk olmaqda, Türkiyəyə casusluqda günahlandırmışdı. Bunun üçün isə qəribə bir üsula əl atılmışdı. Sürgünə göndərilənə- d ək rəsmi sənədlərdə azərbaycanlı kimi qeyd olunan axıskalıların tarixi günahını sübut etm ək üçün Sovet hökuməti onları türk adlandırmışdı. Bundan sonra “suçu boynuna mindiril ən”Axıska türkləri Qazaxıstanın, Orta Asiya və Rusiyanın müxtəlif bölg ələrinə sürgün olunmuşdular. Daha acınacaqlısı odur ki, Sovetlər Birliyi 1968-ci ild ə axıskalıları yenidən azərbaycanlı kimi tanımaq istəyəndə onlar rejimin bu ist əyindən qəti imtina etmişdilər. 5 1988-1989-cu ill ərdə Sovet hökumətinin himayədarlığı ilə ermənilər azərbay- can lılara qarşı etnik təmizləmə və milli soyqırımı siyasətini həyata keçirdilər. Ermə- nistan adlanan q ədim türk torpaqlarından, o cümlədən, Ağbaba-Şörəyel mahalından az ərbaycanlılar axırıncı nəfərinədək deportasiya olundu. Yüzlərlə insan vəhişicəsinə q ətlə yetirildi. Xalqımıza dəyən maddi ziyanın ölçüsü olmadığı kimi, folklorumuza vurulan z ərbələri, mənəvi sərvətlərimizə edilən qəsdləri heç nə ilə ifadə etmək mümkün deyildir. T əcavüzkar müharibələr, milli-etnik təmizləmələr, deportasiya və terror xalqımızın folklor yaddaşında mühafizə olunan nanay və tırınqıları, neçə-neçə dastan v ə nağılları, bir sözlə, şifahi ədəbiyyatımızın böyük bir qismini məhv etmişdir. Şərqi Anadolunun müxt əlif bölgələrində yaşayıb-yaradan saz-söz sənətkarları da qanlı f əlakətlərin qurbanlarına çevrildilər, özləri ilə açılmamış sənət nümunələri apardılar. 25 yaşında ermənilər tərəfindən qətlə yetirilən Rəcəb Hifzi , rus işğalının qurbanı olan axıskalı Aşıq Üzeyir Fəqiri, el şairi Hanaklı Əhməd Məzlumi, sonuncu depor- tasiyada yurd h əsrətinə dözməyərək dünyadan vaxtsız köçən Aşıq İsgəndər Ağbabalı, Aşıq Paşa Göydağlı və neçə-neçə sənətkarın qara taleyi buna acı nümunədir. Bütün bunlar Şərqi Anadolu aşıqlığının, daha dəqiq desək, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin t əxirəsalınmadan araşdırılmasını tələb edən vacib problemlərdir. B əllidir ki, Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti bütövlükdə Azərbaycan folklor arealına daxil olan bir mühitdir. Başqa sözlə, bu mühitin dil və ləhcə xüsusiyyətləri, saz-söz repertuarı ifaçılıq ənənələri və sair Azərbaycan aşıq sənətinin başlıca xüsusiyyətlərini ozünd ə əks etdirir. Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin Anadolu və Azərbaycan aşıq sənəti arasında bir keçid-körpü rolunu oynaması, Anadolu və Azərbaycan aşıqlığının sənət ənənələrinin daşıyıcısı, həm də yaradıcısı olması mövzunun elmi aktuallığını şərtləndirən mühüm amillərdən biridir. Ozan-aşıq keçidinin Anadoluda baş verdiyini, xüsusil ə də Şərqi Anadolunun bu istiqamətdə münbit zəmin olduğunu nəzərə alsaq Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin Azərbaycan aşıq yaradıcılığında nə qədər önəmli mövqe tutduğu bütün aydınlığı ilə görünər. Lakin indiy ə qədər Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti çox az öyrənilmişdir. Bunun da özün əməxsus müəyyən səbəbləri vardır. Birincisi, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin əhatə 6 etdiyi tarixi- coğrafi ərazi Çar Rusiyası və Sovet hakimiyyəti tərəfindən bir neçə hiss əyə parçalanmışdır. Məlumdur ki, Göyçə, Dərələyəz, İrəvan, o cümlədən Ağbaba- Çıldır sıradan çıxarılmış aşıq mühitlərinə daxil edilir. Zənnimizcə, Ağbaba-Çıldır aşıqlığını sıradan çıxarılmış mühit yox, parçalanmış aşıq mühiti kimi s əciyyələndirmək daha düzgün olardı. Mühitin Türkiyədə-Çıldırda qalan hissəsində bu mühit öz f əaliyyətini davam etdirməkdədir. Məsələyə bu aspektdən yanaşsaq, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin həm Azərbaycan, həm Türkiyə forlklorşünaslığında bu v ə ya digər dərəcədə tədqiq olunduğunu, lakin bu tədqiqatların birtərəfli səciyyə daşıdığını görərik. Yəni, Azərbaycan folklorşünaslığında Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti il ə bağlı aparılan araşdırmalar əsasən Aşıq Şenlik, qismən Xəstə Hasan və son dövrl ərdə az-az da olsa Aşıq İsgəndər Ağbabalı ilə məhdudlaşmışdır. Türkiy ə folklorşünasları isə Ağbaba aşıqlığından, onun regional xüsusiyy ətlərindən, Aşıq Şenlik xəttinin bölgədəki davamçılarından və başqa m əsələlərdən xəbərsiz olduqları üçün bəhs etməmişlər. Halbuki həm Şərqi Anadolu, h əmdə keçmiş Sovetlər Birliyi ərazisində (Ermənistanın Ağbaba mahalında) yaşayıb- yaradan saz-söz s ənətkarları eyni aşıq mühitinin yetirmələri olmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin tarixi-mədəni özəllikləri, tədqiqi tarixi, bu mühitd ə fəaliyyət göstərən aşıqlar, onların sənət şəcərəsi, saz-söz repertuarı, ifaçılıq ənənələri və s. lazımınca öyrənilib tədqiq olunmamışdır. 80-cı illərdə və milli dövl ətçiliyimizi bərpa etdikdən sonra aparılan çalışmalar müəyyən qədər genişlənib sür ətlənsə də, bu sahədə hələ də bir sıra boşluqlar mövcuddur. Mühitin tarixi-m ədəni xüsusiyyətlərini, digər aşıq mühitləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənmək, sırf regional səciyyə daşıyan tırınqı məclislərinin Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin formalaşmasında rolunu müəyyənləşdirmək, XIX-XX əsrlərdə bölgə aşıqlarının poeziyasında deportasiya, repressiya və soyqırımının obrazlı inikasını aydınlaşdırmaq-bir sözlə, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin özünəməxsus sənət göst əricilərinin Azərbaycan aşıq yaradıcılığı kontekstində araşdırmaq və s. kimi m əsələlər bu boşluqlar sırasındadır. Monoqrafiya mövcud boşluqları qismən də olsa, aradan qaldırmaq məqsədi ilə qələmə alınmışdır. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|