Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
11 Çıldır mahalına daxil olan Ağbaba və Qızılqoç bölgələrində aşıq sənəti yüksək d ərəcədə təşəkkül tapmışdır. M.Qasımlı adı çəkilən monoqrafiyada “Çıldır-Ağbaba aşıq mühiti” ifadəsini də işlədir [106, 174]. Geniş bir mədəni-coğrafi arealı əhatə ed ən bu bölgənin Çıldır, Qars və Axıska mahalları ilə sıx sosial-siyasi, tarixi-mədəni əlaqələri əsrlər boyu davam etmişdir. Göstərilən lokal coğrafi arealın hüdudlarında saz havaları və musiqi repertuarı, ifaçılıq və bəstəçilik ənənələri və s. eyni bir istiqam ətdə inkişaf etməklə yanaşı, Azərbaycan aşıq sənətinin başlıca repertuarını da özünd ə mühafizə etmişdir. Deməli, bu mühiti Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti kimi s əciyyələndirmək daha düzgündür. Prof. A.Nəbiyevin də bu barədə mülahizələri ziddiyy ətli və mübahisəli görünür: “Tarixən saz-söz ənənəsi olan ərazilərdə aşıq mühitl əri yaranıb formalaşırdı. Bu baxımdan İrəvan, Dərələyəz, Ağbaba-Çıldır, Borçalı, Gəncəbasar regionlarında saz-söz ənənələrinin kifayət qədər tarixi əsası mövcud idi” [125, 206]. Göründüyü kimi, A.N əbiyev Ağbaba-Çıldır bölgəsində aşıq mühitinin köklü ənənələrə əsaslandığını və yaranıb formalaşdığını göstərsə də, n ədənsə bu mühiti Çıldır aşıq mühiti adlandırmağı daha məqsədəuyğun sayır. İrəlidə bu haqda daha ətraflı bəhs etdiyimizə görə, deyilənlərlə kifayətlənir və mədəni- coğrafi arealını, tarixi genetik xüsusiyyətləri, regional özəllikləri nəzərə alaraq bu mühiti Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti adlandırmağı filoloji fikirdə daha doğru hesab edirik. Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti keşməkeşli tarixə malik olmaqla bərabər, uzun müdd ət Azərbaycan folklorşünaslığının tədqiq obyektindən kənarda qaldığına görə regionun tarixi-m ədəni coğrafiyası da öyrənilməmişdir. Ağbaba-Çıldır bölgəsi əsrlər boyu Osmanlı Türkiyəsinin, daha dəqiq desək, Şərqi Anadolunun inzibati coğrafi- yasının hüdudları daxilində yerləşmişdir. Prof. F.Kırzıoğlu “Üç Uğuz dağı” adlı m əqaləsində Ağbaba-Çıldır bölgəsinin tarixi coğrafiyasından bəhs edərkən yığcam şəkildə bu ərazilərin tarixinə toxunaraq yazır: “Çıldır gölünün doğu və güneyindəki k əndlərin yaylağı olan Ağbaba dağı (3110 m) üzərindən 1920-ci ildən bəri dövlət s ərhədimiz keçir. Yaylaqları ilə tanınan bu dağın çevrəsindəki otuz iki kəndi “Ağbaba nahiy əsi”, 1639-cu ildə Qəsri-Şirin müqaviləsindən bəri Qars bölgəsinə bağlı ikən, 2- 3 dekabr 1920- ci il Gümrü andlaşması ilə sərhəd xaricində qalmış və “Ermənistana” 12 verilmişdir; hamısı türk olan əhalinin çoxu Qars ətrafındakı kəndlərə köçüb yerləş- mişlər” [202, 52]. Təsadüfi deyildir ki, Türkiyə Şərqinin “açarı-kilidi” adlandırılan bölg ənin ən böyük mahallarından biri olan Axıska isə xalq arasında “İstanbulun kilidi” kimi tanınmışdır. Hələ miladdan öncə VII-VI əsrlərdə bu torpaqlarda m əskunlaşan Saka [İskit] tayfaları, daha sonrakı əsrlərdə Oğuz boyları köklü ənənələr üz ərində özlərinin qüdrətli dövlət qurumlarını yaratmış, müstəqilliyinin, millətinin varlığını qoruyub saxlamaq üçün qanlı savaşlar, müharibələr aparmaq m əcburiyyətində qalmışdır [177, 15]. Bu isə özlüyündə etno-milli yaddaşın, milli- m ənəvi və maddi dəyərlərin, folklorun, onun önəmli bir sahəsi olan aşıq sənətinin qorunması deməkdir. Bu cizgiləri qeyd etməyimiz heç də təsadüfi deyildir. Az ərbaycan aşıq mühitləri içərisində Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti bölgədə baş verən tarixi- coğrafi, sosial-mədəni, iqtisadi-siyasi dəyişiklikləri xüsusi mühafizəkarlıqla özünd ə qoruyub saxlayan mühitl ərdən biridir. Axıskanın, Qarsın, Ərdahanın,Ağbabanın, Şörəyelin rus orduları tərəfindən işğalı və yaxud da Çıldırın S əfəvilərdən alınıb Osmanlı Türkiyəsinin təkibinə qatılması bölgə aşıqlarının yaradıcılığında bütün poetik detalları ilə təsvir olunur. XVI əsrdə yaşayıb-yaratmış Aşıq Xəyali Osmanlı dövlətinin tarixində Çıldır zəfəri ilə tanınan tarixi döyüşü q ələmə almış, o dövrdə baş vermiş hadisələri, müəyyən faktları etno-milli yaddaşda poetikl əşdirmişdir. “Deyərsən” rədifli qoşma bir çox aşıq şeirlərində olduğu kimi durnaya müraci ətlə başlanır: Durnam, ged ər olsan bizim ellərə, V əzir Ərdahandan köçdü deyərsən. Qarşı gəldi Qızılbaşın xanları, Çıldırda bir döyüş oldu, deyərsən. [197, 54] Tarixi qaynaqlardan m əlum olduğu kimi, 1578-ci il avqustun 9-da baş verən bu Çıldır müharibəsi hava yağışlı keçdiyi üçün çox gərgin keçmiş və axşamadək davam etmişdi [177, 22]. Bu müharibənin iştirakçısı olmuş Aşıq Xəyali şahidi olduğu qanlı səhnələrdən dəhşətə gələrək real gerçəklikləri ürəkyanğısı ilə qələmə alırdı: Çamır dizə çıxdı qan ilə yaşdan, Atlar dalmaz oldu s ərilən leşdən, 13 Qalalar quruldu k əsilən başdan, Ağ gövdələr qana batdı deyərsən. [197, 55] Aşıq Xəyalinin qoşmasında türklərin qələbəsi qələmə alınırdısa, Aşıq Üzeyirin şeirində Axıskanın məğlubiyyəti acı kədər və qəzəb hissi ilə təsvir olunur: M əgər təzmiş bağda bülbüllər ötməz? Hicr ət edər yada, ayağı getməz, Xanimanlar sönmüş, bir ocaq tutmaz, Durna kimi qatar, köçü düzülmüş. [202, 45] Qeyd ed ək ki, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin tanınmış nümayəndələrindən olan Aşıq Üzeyirin Rus-Türk müharibələri, xüsusilə rus qoşunlarının Axıskada törət- dikl əri qanlı cinayətlər haqqında bir sıra şeirləri vardır. Gətirilən örnəklər göstərir ki, bütün dövrl ərdə Ağbaba-Çıldır aşıqları bölgədə baş verən hərbi çarpışmalara, inzibati-siyasi d əyişikliklərə xüsusi həssaslıqla yanaşmış və bu yanaşma tərzi bir s ənət ənənəsi şəklini almışdır. Bu qoşmaların yazılma tarixləri arasında 250 illik bir zaman k əsimi olsa da, hər iki şeirin poetik məzmununun eyni türkçülük m əfkurəsindən, etno-milli təfəkkür tərzindən qaynaqlandığı buna əyani sübutdur. Bu c əhət Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin tarixi-mədəni səciyyəsinin göstəricilərindən biri kimi xarakteriz ə olunmalıdır. Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin Azərbaycan aşıq sənətindəki mövqeyindən danışarkən bir sıra aşıq mühitlərində olduğu kimi, bu mühitdə də “sənət xəritəsi” ilə coğrafi xəritənin bir çox hallarda üst-üstə düşmədiyini” [92, 10] mütləq nəzərə almaq lazımdır. 1828-ci ildə rus işğalçıları tərəfindən Axıskanın zəbt olunması ilə Ağbaba- Çıldır aşıq mühitinin tarixi taleyində faciələrin əsası qoyulur. Çıldırın şimal s ərhədlərində yerləşən Axıska mahalına beş böyük rayon –Axıska //Axalsix, Adıgün, Əsmincə, Axırkələk, Qocabəy rayonları daxil idi. Ümumi sahəsi 6160 km 2 , 220 para k ənddən ibarət olan bu qədim türk torpaqları Çıldır düzənliyindən, Kürün yuxarı axarından və Çoruh çayının hövzəsindən başlayaraq Mesxet-Cavaxet dağları silsiləsi boyunca Borçalı çökəkliyinədək uzanır [177, 108]. Hazırda Gürcüstanın tərkibində qalan tarixi Axıska mahalında (indiki Mesxet-Cavaxetiya-A.M) 1944-cü ilədək türkl ər yaşamışdır. 1944-cü ilin noyabrında “Türkiyə ilə əlaqə saxladığına görə” Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|