Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
17 ah ənginə, musiqisinə uyğun olaraq halay tutur, əylənirdilər. Bu, əsasən təzə gəlinləri v ə nişanlı qızları toyxanaya [mağara] gətirmək üçün toyçular gedəndə olurdu [5,164]. H əmin vaxt xüsusi poetik və musiqi istedadı olan sənətkarlar əllərindəki tənəkə əşyaya (sini, məcməyi və s.) vurur, məclisə uyğun tırınqılar oxuyurdular. Bu m əclislərdə daha istedadlı el şairlərinin qabiliyyəti ortaya çıxır və onlar ellikcə tırınqı ustası kimi qəbul olunurdu. Bölgədə Aşıq Nəsibin, Aşıq Əbdülün, el şairləri Yetim Tapdığın, Yetim Əsgərin və başqalarının gözəl tırınqılar qoşub oxuduqları məlumdur. Fikrimizc ə, tırınqı sözünün etimologiyası bu nəğmələr oxunarkən tənəkə əşyalara vurulan ritmik z ərbələrin çıxardığı səslə-“tırınq” səsinin təqlidi ilə bağlıdır. Başqa sözl ə, “tırınq” səsinin yamsılanması yolu ilə yaranan tırınqı termini janrın adı kimi formalaşmışdır. “Tırınqı qoşmaq” ifadəsi də buradan əmələ gəlmişdir. Prof.B.Xəlilov ritmik sözl ərdən danışarkən “ritmik sözlərin daha çox folklor nümunələrində, aşıq ədəbiyyatında özünü göstərdiyini” [87, 346] qeyd edir. O da maraqlıdır ki, bölgədə geniş yayılmış digər bir lirik janrın adı-nanay termini də təqlidi yolla əmələ gəlib “naynay” ritmik sözünd ən yaranmışdır. Onu da qeyd ed ək ki, tırınqı məclisləri sonrakı dövrlərdə bəzi sufi t əriqətlərinə də təsir göstərmişdir. Qarapapaq tərəkəmələrinin yaşadıqları bir sıra ərazilərdə keçirilən mərasimlərdə-meyxanalarda halay vurub səma rəqslərinin ifa olunması, bu zaman çalğı aləti kimi tənəkə əşyalardan istifadə edilməsi həmin təsirin izl əridir. Xalq yazıçısı İ.Şıxlının “Dəli Kür” romanında təsvir olunan meyxana s əhnəsi buna nümunə ola bilər [148, 178]. Cahandar ağanın Molla Sadıq haqqındakı “dınqıra sizən” ifadəsinin birinci tərəfindəki dınqıra sözü tırınqı sözünün fonetik d əyişikliyə uğramış formasıdır. “Dınq” ritmik sözü ilə “tırınq” təqlidi sözünün arasında mahiyyətcə heç bir fərq yoxdur. Prof. E.Aslan da t ərəkəmələr arasında şaman ayinlərini xatırladan bu cür m əclislərin son dövrədək keçirildiyini yazır. Biz tırınqıların poetik quruluşu, forma və məzmun xüsusiyyətləri, tırınqı ustaları və s. haqqında əvvəlki araşdırmalarımızda [5, 164-167] bəhs etdiyimizə görə burada folklorşünas T.Qurbanovun bir fikrinə münasibət bildirməyi vacib sayırıq. T.Qurbanov doğru olaraq tırınqıların sufi təkkələri ilə birgə Ağbaba aşıq mühitinə 18 t əsirini qeyd edir, el şairlərinin, aşıqların formalaşmasında tırınqı məclislərinin müsb ət rolunu göstərir. Lakin müəllifin tırınqıları qürbət nəğmələri və didərginliklə əlaqələndirməsi, bu nəğmələrin məzmununda daha çox qəm-kədər hisslərinin ifadə olunması fikri ilə razılaşmaq çətindir [114, 16]. Çünki mü əllifin özünün qeyd etdiyi kimi, “tırınqılar, adətən, toylarda, payız v ə qış gecələrində [yığnaq və məclislərdə] oxunurdu” [114, 13]. Toy mərasimlərində, şənlik məclislərində qəmli nəğmələrin oxunmadığını nəzərə alsaq, onda tırınqıların m əzmununda yalnız didərginliyin deyil, fəlsəfi düşüncələrin, ülvi məhəbbətin, sufi görüşlərin, şux ovqatın və s. hisslərin ifadə olunduğunu görərik. Məsələn, aşağıdakı tırınqıda dini-ürfani ruh, sufi dərvişlərin uca məqamı əks olunmuşdur: Bir qara d ərvişəm, mətahım sözdü, Müştərim bilmirəm, əllidi, yüzdü, Papağım qaradı, xırxam da bozdu, G əzdiyim yollardı, getdiyim eldi. [11] Bölg ədə el şənliklərində, yığnaqlarda tırınqı məclisləri keçən əsrin 60-cı ill ərinədək keçirilirdi. Maraqlıdır ki, Ağbabada təzə gəlinləri yazda - gül-çiçəyin bol vaxtında seyrangaha çıxarır, çəmənlikdə şirniyyat süfrəsi açılır, qız-gəlinlər halay vurub tırınqı deyir, əylənirdilər. Bu ənənə indi də yaşlı ağbabalıların şifahi yaddaşında yaşayır. Bu məclislər qeyd etdiyimiz kimi, bölgə aşıq mühitinin formalaşmasında özünəməxsus rol oynamışdır. Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin tarixi-mədəni təşəkkül xüsusiyyətlərinin ümumi s əciyyəsini nəzərdən keçirərkən bölgə əhalisinin etnik tərkibinə xüsusi diqqət yetirm ək lazımdır. Aborigen əhalinin-türklərin zəngin milli-mənəvi dəyərlərə, b ənzərsiz folklor ənənələrinə malik olması “coğrafi durumu əlverişli olan bölgənin öz çevr əsinə cəlb etdiyi bir çox yeni türk boyları və boybirləşmələri sayəsində” [195, XIII] mümkünl əşmiş və bu amil də Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin özünəməxsus xüsusi s ənət çeşidləri qazanmasına səbəb olmuşdur. Ayrıca olaraq qeyd edilməlidir ki, Şərqi Anadolu yalnız Osmanlı türklərinin deyil, həm də azəri türklərinin mədəni m ərkəzlərindən sayılır. Şərqi Anadolunun və ona həmsərhəd ərazilərin azəri sahəsinin t əsiri altında olması (Fuad Köprülü, E.Aslan, İsmayıl Hikmət, Tələt Onay, Əhmət 19 C əfəroğlu və b.) folklorumuzun, eləcə də aşıq sənətinin təşəkkülündə, anadilli ədəbiyyatımızın ilk nümunələrinin yaranması istiqamətində münbit zəmin rolu oynamışdır. Tarixi və ədəbi mənbələrdən bəllidir ki, Ərzurum, Sarıqamış, Qağızman, Araz v ə Arpaçay boyu, Qars və Qars ətrafı kəndlərdə azərbaycanlılar yurd salıb m əskunlaşmışlar. Prof. Ə.Cəfəroğlunun verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, Qars, Ərzurum, Çoruh və Şərqi Anandolunun digər bölgələrində “tərəkəmə” yaxud “qarapapaq”, “Çinçavat” adlanan etnik qruplar mövcuddur ki, onların məskunlaşdığı k əndlərin sayı yüz on dördə yaxındır [181, XV]. Maraqlıdır ki, 1949-cu ildə Qarsda keçiril ən bir aşıqlar gecəsində Aşıq Sabit Müdami “yeni bir Xətay zəfəri ilə Axıska v ə Batumun qurtulacağına inanıram”-deyə xalqa müraciət etmiş, öz şeirində pasin, karsak, saka, hurri kimi q ədim türk tayfaları ilə yanaşı çinçavatların da adını iftixar hissi il ə çəkmişdi. Əslində isə “tərəkəmə”, “qarapapaq”, “çinçavat”, “bezbaş” və dig ər adlarla etnik qurupların hamısı azəri türkləridir ki, bu və ya digər xüsusiyy ətlərinə görə müxtəlif adlarla tanınmışlar. Aydınlıq üçün deyək ki, Qars və Axıskanın yerli sakinləri oturaq həyat sürənlərə karapapaq, köçərilərə isə tərəkəmə adı vermişlər. Çıldırda isə tərəkəmə olmayan türklər “çinçavat”, bəzən də “bezbaş” adı ilə çağrılmışdır. Hansı adla tanınmasından asılı olmayaraq qeyd olunan etnik qrupların dili Gəncə dialektinə yaxın bir dildir [181, XV]. Ə.Cəfəroğlu 1926-cı ildəki rus statistik mənbələrinə əsaslanaraq Aleksandropol q əzasının Ağbaba nahiyəsində 6311 nəfər qarapapağın m əskunlaşdığını, “Ermənistan və Gürcüstanda yerləşənləri az bir zaman sonra bu sah ənin yerli azəri mühiti içərisində tamamilə əriməsini və bu səbəbdən də özlərinin etnik adlarını mühafizə edə bilmədiklərini” [181, XV] yazır. Qarapapaqlıların təxminən yüz il bundan əvvəl qismən Qafqaz, qismən də Güney Az ərbaycandan gəlib Ağbaba nahiyəsində Gürcüstanın Axalsix və Axırkələk q əzalarında məskunlaşması haqqında Ə.Cəfəroğlunun məlumatını dəqiqləşdirməyə ehtiyac vardır. Çünki keçmiş Amasiya rayonunun müxtəlif kəndlərində çoxlu sayda qarapapaq q əbirləri mövcud idi ki, onların da qəbir daşlarındakı tarix XIX əsrdən xeyli əvvəllərə aid idi. Qeyd edək ki, zəngin maddi mədəniyyət abidələri, at heykəlli, qoç heyk əlli qəbirlər, Çıldır gölündəki Ağcaqala adasında daş dövründən qalma Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|