Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
20 mağara və s. qarapapaqların bu ərazilərdə qədimdən məskunlaşdıqlarını göstərir. “Qısacası, qoç//qoyun heykəlli məzar daşları, islamiyyətdən öncə “Dədə-Qorqud oğuznamələri” dastanlarını yaradan atalarımızdan gələn Şərqi Anadolunun tapu- anıtlarıdır” [202, 72] - abidə-sənədləridir. SMOMPK toplusunun 1883- cü il üçüncü buraxılışında K.Sadovskinin “Qars vilay əti haqqında bəzi qeydlər” adlı məqaləsi çap olunmuşdur. Müəllifin Qars vilay ətinin əhalisi haqqında verdiyi məlumatdan aydın olur ki, həmin dövrdə vilay ətin 163 min nəfərlik ümumi əhalisinin 15%-ni qarapapaqlılar təşkil edirdi [240, 345]. Z əngin xalq ədəbiyyatına malik olan qarapapaqların içərisindən bir çox aşıqlar yetişmişdir. Qazax rayonunun ərazisindəki Qarapapaq kəndinin adı da qarapapaq tayfaları ilə bağlıdır [44, 64]. Prof. V.Hacılar də qarapapaq tərəkəmələrinin Cavaxetdə çoxdan m əskunlaşdığını qeyd edir [78, 166]. O da maraqlıdır ki, Amasiya rayonunda ən böyük k əndin - Güllübulağın adı erməni mənbələrində Qarapapaq-Güllübulaq kimi v erilir. Qarapapaq etnik adı qonşu rayon Qızılqoçun (Qukasyan) ərazisindəki Güllübulaqla bu Güllübulağı fərqləndirmək üçün işlədilmişdir [45, 163]. Erm əni tarixçisi A.Poqosyan qarapapaq tayfalarının Qars vilayətinin əsasən Ağbaba və Şörəyel bölgələrində məskunlaşdıqlarından, onların ictimai-mədəni h əyatdakı rolundan bəhs etmişdir [238, 126]. Türkiy əli tədqiqatçı, prof. E.Aslan Qars və onun ətrafındakı tərəkəmələrdən b əhs edərkən tərəkəmələrin ikinci böyük köçünün 1921-ci ildə (əslində XIX əsrin 30- cu ill ərindən başlayaraq-A.M.) Ağbaba, Tiflis, Qazax, Borçalı bölgələrindən gəlib bu ərazilərdə məskunlaşdıqlarını yazır. Müəllif daha sonra qeyd edir ki, Qars vilayətində t ərəkəmələrin ən sıx yaşadıqları yer Çıldırdır. Çıldırdan sonra ikinci yerdə Arpaçay bölg əsi dayanır. E.Aslan tərəkəmələrin yerləşdikləri kəndlərin adını çəkərkən Balıqlı, Ağbaba, Çaxmaq, Bozqala, Mağaracıq və digər kəndlərin də adını qeyd edir [164, 24]. Qeyd ed ək ki, bu kəndlərin əhalisi XIX əsrin ortalarından başlayaraq Qarsa köç etmiş, nisbi sakitlikdən sonra geri qayıdıb doğma ocaqlarında məskunlaşmışdılar. Sonrakı dövrlərdə rus işğalı nəticəsində həmin kəndlərin bəziləri (Ağbaba, Bozqala, 21 Sınıq, Mumuxan və s.) tamamilə boşalmış və xaraba qalmışdı. Bir qismində isə (Balıqlı, Göllü, Çaxmaq və s.) 1988-ci ilədək azəri türkləri yaşayıb-yaratmışdılar. Folklorşünas A.Ercilasun “Kars ili ağızları” əsərində göstərir ki, “Ağbaba t ərəkəmələri Ağbaba nahiyəsinin Ördəkli, Hamasa (Amasiya-A.M.), Balıqlı, Göllü, Sınıq və Qarabulaq kəndlərindən gəlmişlər” [191, 29]. Alimin bu qeydi özlüyündə maraqlı və dəyərli olsa da, natamam səciyyə daşıyır. Çünki Ağbaba nahiyəsindən 70- d ən çox kənd 1930-cu ilə qədər köçüb Qars və onun ətrafında məskunlaşmışdı. Prof. F.Köprülü öz t ədqiqatlarında müntəzəm şəkildə “azəri sahəsi”ndən bəhs ed ərək “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını da birmənalı şəkildə bu sahəyə aid edir [202, 129]. Prof. Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan şifahi ədəbi dilinin arealından, təsir dar əsindən bəhs edərkən yazır: “Bu dövrdə (VI-VII əsrlərdə-A.M) hətta Dərbənd- Tehran- Bağdad və Şərqi Anadolu dairəsində ümumiləşmiş halda işlənən dil, demək olar ki, vahid türk-Az ərbaycan dili idi” [59, 73]. Ümumiyyətlə, mütəxəssislərin fikrinc ə, hələ eradan əvvəl Türkiyənin Şərq bölgələrində qədim türk tayfaları m əskunlaşmışdılar ki, Səlcuq türklərinin bu ərazilərə kütləvi axını başlananda artıq bu dövrd ə Oğuz dili hökmran mövqe tuturdu [109, 235]. Belə faktların sayını ist ənilən qədər artırmaq olar. Qeyd olunanlar onu deməyə əsas verir ki, tarixin erkən dövrl ərində Şərqi Anadoluda türklərin məskunlaşması “azəri sahəsinin” - Azərbaycan folklor arealının yaranıb formalaşmasının başlanğıcını qoydu, sonrakı dövrlərdə isə geniş bir coğrafi arealda Azərbaycan dili sürətlə yayılıb inkişaf etməyə, həmçinin bölg ədə aşıq mühitinin təşəkkülündə də özünün hakim mövqeyini təmin etməyə nail oldu. Dem əli, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin tarixi-mədəni inkişafı əski genetik qaynaqlara, xalqımızın güclü folklor ənənələrinə söykənirdi. Bu baxımdan Az ərbaycan dilinin Şərqi Anadoluda güclü təsir dairəsinə malik olması tamamilə tarixi- coğrafi proseslərin təbii nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Çünki “Şərqi Anadolu Qafqaz v ə Azərbaycanla Mərkəzi və Qərbi Anadolunu birləşdirən, bunlar arasında əlaqə yaradan bir körpü olmuşdur. Ona görə də azərbaycanlıların əcdadları q ədim dövrlərdə Şərqi Anadoluda məskunlaşmış və bu regionda Azərbaycan dilinin nüfuzu t əmin olunmuşdur” [110, 150]. Mütəxəssislərin bu qeydi xüsusi elmi əhəmiyyət daşıyır və Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin qədim türk etnik laylarının geniş 22 bir coğrafi-mədəni arealda türk tarixi, etnoqrafiyası, əski milli mədəniyyəti ilə bağlılığını göstərir. Burada bir c əhətə ayrıca diqqət yetirmək lazım gəlir. Şərqi Anadoluda yalnız az əri-türk aşıqları deyil, həmçinin onlarla erməni və gürcü saz-söz sənətkarı da Az ərbaycan dilində yazıb yaratmışlar. Ümumiyyətlə, Azərbaycan aşıq yaradıcılığının Qafqazın bir sıra xalqlarının milli mədəniyyətinə güclü təsiri olmuşdur. Ermənilərdə “qusan”, gürcül ərdə “mqosan” adlanan xalq sənətkarlarının daşıdıqları bu sənət adı əksər tədqiqatçıların fikrincə, “ozan” sözündən törəmişdir. Bu sahənin tanınmış bilicisi prof. İ.Abbaslı “sənətkar mənasında aşığı keçmişdə Azərbaycanda ozanların, ermənilərdə isə qusanların əvəz etdiklərini”, bu sənətkarların geniş coğrafi ərazilərdə fəaliyyət göstərdiklərini və sənət ənənələrində erməni qusanlarının türk ozanından bəhrələndiklərini əsaslandırmışdır [2, 128]. Azərbaycan aşıq yaradıcılığının etnik təməlinin müəyyən mərhələsində ozan sənətinin dayandığını, Oğuz cəmiyyətində ozanların xüsusi bir təbəqə təşkil etdiklərini, el-el, oba-oba dolaşaraq xalq şənliklərində əski Oğuz dastanlarını söylədiklərini, nəğmələr qoşduqlarını qeyd edən prof. F.Köprülü ozanların XV əsrə qədər geniş bir coğrafi arealda şöhrət qazandıqlarını göstərir: “XIII əsrdə Anadolu Səlcuqlularının ordularında gördüyümüz ozanları Misir Məmalikləri dövlətində hökmdarların təntənəli alaylarında, türkləşmiş bir monqol xanədanı olan Cəlayirlilərdə, hətta XV əsrdə Anadolu bəylərinin saraylarında da görürük” [217, 162]. F.Köprülü 1928-ci ilin statistik məlumatına əsaslanaraq Anadolunun müxtəlif yerlərində Ozan, Ozança adlı kəndlərin, Ozan doruğu, Ozan beli adlı yerlərin olduğunu göstərir. Bu isə onu sübut edir ki, ozan ad- titulunun tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. “Dədə Qorqud” boylarında ozanlar həmişə xalqın xeyir və şərində ağıllı məsləhətçi olmuş başbilən kimi təqdim və təqdir olunurlar” [85, 17]. Ozan sənəti haqqında başqa bir mülahizə prof. M.Qasımlıya məxsusdur. Alimin fikrincə, ozanlar nə qədər islamlaşmış olsalar da, əski inanış və törənlərə çox bağlıydılar. XV-XVI yüzilliklərdən başlayaraq sənət sahəsindən tədricən aşıqlar tərəfindən sıxışdırılmağa başlamışlar [106, 69-97]. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|