Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
23 Məqsədimiz ozan termininin etimologiyasını və yaxud bu sənətin tarixini və yayılma coğrafiyasını araşdırmaq deyil. Ozan sənəti haqqında görkəmli alimlərin söylədikləri mülahizələrə qısaca bir nəzər yetirməklə onların fəaliyyət dairəsinin və funksiyasının nə qədər geniş, əski türk köklərinə bağlılığın arasıkəsilməz bir axarda olduğunu göstərmək istəyirik. Bu baxımdan şübhəsiz ki, ozanların gürcü mqosanlarına, ermənilərin qusanlarına güclü təsirindən və eləcə də Azərbaycan aşıq sənətindəki göstərdikləri sənət xidmətlərindən söz açan tədqiqatçılar çox haqlıdırlar. “Ozan-qusan- mqosan sənəti sinkretik sənət olub eyni məqsədə xidmət etmiş, oxşar inkişaf yolu keçərək zəngin və rəngarəng aşıq ədəbiyyatının yaranmasında başlıca rol oynamışdır” [78, 145]. Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin etnik-mədəni təsir dairəsi bölgədə fəaliyyət göstərən erməni və gürcü aşıqlarının repertuarında, dilində, musiqi və improvizasiyasında, ifaçılıq sənətində, hətta düşüncə tərzində və s. özünü qabarıq şəkildə hiss etdirməkdədir. Söz yoxdur ki, bu keyfiyyətlər uzun tarixə malik sənət ənənəsinin təsiri ilə yaranıb formalaşmışdır. Azərbaycan aşıq yaradıcılığını bu yönümdə tədqiq edib araşdıran Ə.Yerevanlı yazır: “XVII əsrdən başlayaraq əsrimizə qədər yüzlərlə erməni aşığı Azərbaycan dilini və şifahi ədəbiyyatını səmimi və hərarətlə sevmiş, öz mahnılarını bu dildə qoşmuşlar” [161, 131]. Fikrimizcə, alimin bu mülahizəsini bir qədər dəqiqləşdirməyə ehtiyac vardır. Aparılan araşdırmalardan aydın olur ki, türk-Azərbaycan aşıq sənətinin erməni aşıqlarına təsiri Ə.Yerevanlının göstərdiyi kimi XVII əsrdən deyil, daha əvvəlki yüzilliklərdən görünməkdədir. Prof. F.Köprülünün qənaətinə görə, Şərqi Anadolu və Azərbaycan sahələrində geniş yayılan qızılbaşlıq ideyaları elə güclü şəkildə ermənilər arasında da özünü hiss etdirməkdə idi ki, bu da Türk-erməni bağlarının qüvvətlənməsinə, türk etnik-mədəni ənənələrinin ermənilər tərəfindən böyük bir çevrədə mənimsənilməsinə səbəb olmuşdur. Bu təsir o qədər güclü idi ki, XIX əsrdə Anadolunu gəzən fransız səyyahı Moltke erməniləri xristian türkləri hesab etmişdi [217 , 259]. Mənbələrdə Şərqi Anadolunun Ərzurum bölgəsində yaşayıb-yaratmış Haqqı təxəllüslü Movses adlı erməni el şairindən, Məcnun, Vartan adlı saz şairlərindən bəhs olunur. Aşıq Çələbinin verdiyi məlumata görə XVI əsrdə Məsihi 24 adlı diyarbəkirli bir erməni aşığı xalq arasında geniş şöhrət qazanmışdı [217, 223]. Bu bilgi lər onu göstərir ki, türkcə-azərbaycanca yazıb yaradan erməni aşıqları XVII yüzillikdən əvvəlki dövrlərdə mövcud olmuşdur, lakin qeyd olunan əsrdən etibarən onların sayı kütləvi şəkildə artmağa başlamışdır. Akad. H.Araslı da XVI əsrdə Azərbaycan dilində yazıb-yaradan erməni və gürcü aşıqlarından, onların ədəbi irsindən bəhs etmişdir [18, 31]. Erm əni dilini mükəmməl bilən və erməni yazılı mənbələri əsasında Az ərbaycan folkşünaslığının bir sıra vacib problemlərini sistemli şəkildə araşdıran folklorşünas İ.Abbaslı Azərbaycan-türk dilinin ermənilər arasında geniş bir çevrədə yayılmasının sosial-siyasi, tarixi-mədəni səbəblərini analiz edərək yazır: “Yüzilliklər boyu Az ərbaycan-türk dilinin, bu dildə yaranmış şifahi və yazılı əsəbiyyat örn əklərinin təsir qüvvəsi, yayılma çevrəsi o qədər güclü olmuşdur ki, əsrlər boyu ayrı-ayrı erməni sənətkarları ardıcıl şəkildə Azərbaycan dilinə müraciət etmiş, əməkçi kütl ə isə Azərbaycan folkloru incilərini yarandığı dildə dinləməyi, bu dildə qoruyub n əsildən-nəslə yaşatmağı üstün tutmuşdur” [1, 223]. Borçalı aşıq mühitində Sayat Nova, Arazlı Sərkis, Kiçik Nova və başqa saz- söz s ənətkarları Azərbaycan dilində yazıb-yaratmış, Azərbaycan aşıq sənətinin ənənə- l ərini davam etdirmişlər. Güney Az ərbaycanın Urmiya aşıq mühitində Aşıq Qul Artun, Aşıq İso, Aşıq Yaqub, Aşıq Ohanes Yusifi kimi erməni aşıqları yetişmiş, sonuncu üç aşıq [baba, oğul və nəvə] sənət varisliyini yaşadaraq, Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında əsərlər yaratmış, məclislər aparmışlar. “Osmanlı ordusu Urmiya və Sulduz bölgəsindəki əhalini erməni quldur dəstələrindən qorumaq üçün gələndə Aşıq İso köksündə ay-ulduzlu sazı ilə Türk Ordusunun önünə çıxaraq onları “Koroğlu” havası ilə qarşılamışdır” [201, 136]. Bu faktorlar Az ərbaycan-türk dilinin yalnız Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində deyil, geniş bir coğrafi hüdudlarda bu dilin ümumfolklor dili olmaq funksiyasının göst əricisi olmaqla bərabər, eyni zamanda mədəni cəhətdən üstün bir millətin etno- m ənəvi gücünü və hakim mövqeyini də nümayiş etdirir. 25 Erm ənilərin kompakt yaşadığı Axırkələkdə azəri türkcəsinin ümumünsiyyət dili olduğunu 1988-ci ilədək apardığımız müşahidələr əsasında canlı şahid olmuşuq. Yeri gəlmişkən, milli mənafe baxımından önəmli əhəmiyyət daşıyan bir məsələnin də burada üzərində dayanmağı lazım bilirik. Bir sıra erməni alimləri (X.Ayvazyan, M.H.Ağayan, A.Qamaryan və b.) mədəniyyət və incəsənətimizi özününküləşdirməyə cəhd etdikləri kimi, xalqımızın mənəvi söz xəzinəsini, o cümlədən aşıq yaradıcılığını erməniləşdirməyə müxtəlif dövrlərdə səy göstərmiş və bu saxtakarlıq indi də davam edir. Çar Rusiyası Azərbaycanı işğal etdikdən sonra milli-mənəvi xəzinəmizə edilən qəsdlər intensiv şəkil almağa başlamışdır. SMOMPK toplusunun müxtəlif buraxılışlarında belə hallara sıx-sıx rast gəlmək mümkündür. M.Poqosov, S.Zelinski, Q.Bünyatov, M.Şahnazarov və başqalarının çap etdirdikləri yazılar buna nümunə ola bilər. İrəvan gimnaziyasının müəllimi S.Zelinski “Erməni xalq aşığı Vartan Xoyskinin nəğməsi” adlı məqalədə Azərbaycan və rus dilində 24 bənddən ibarət bir vücudnaməni oxuculara erməni folklorunun örnəyi kimi təqdim edir. Erməni aşıqlarının, o cümlədən Aşıq Vartanın Azərbaycan dilində çalıb-oxumasının səbəbini ermənilərin 400 illik türk əsarəti altında qalması ilə əlaqələndirməyə çalışır [239, 99- 106]. Qeyd edək ki, ermənilərin bu cür təxribatlarına gürcü, dağ yəhudiləri, minqrel, kabardin, ləzgi və başqa xalqların folklor nümunələri, mənəvi-etnik sərvətləri də məruz qalmışdır. Ozan, qusan, aşıq ad-titullarının ermənilərə məxsus olduğunu iddia edən erməni folklorşunasları heç bir elmi əsası olmadan bu sözlərin etimologiyasını saxtalaşdıraraq öz mənafelərinə uyğun təhrif edirlər. Halbuki Azərbaycan aşıq sənətinin inkişafının müxtəlif mərhələlərində yaranıb formalaşan ozan, qusan, aşıq ad- titullarının etimologiyasını və semantikasını türk etnik-mədəni arenasından kənarda təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. “Azərbaycanda aşıq sənətinin çiçəkləndiyi bir mərhələdə ermənilər nə qədər gülünc görünsə də, ozan sənəti ənənələri ilə bağlılıqlarını iddia edərək yeni tarixi şəraitdə aşıq sənətini təqlid etməyə meyl göstərmələri” [115, 26] onların etno-psixologiyasından əmələ gələn milli Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|