Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QARS RESPUBLİKALARININ YARANMASI VƏ SÜQUTU
| 1
AYDIN HACIYEV
QARS VƏ ARAZ-TÜRK RESPUBLİKALARININ TARİXİNDƏ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NƏŞRİYYATI BAKI – 1994.
2
Rəyçi tarix elmləri doktoru, professor Pərvin Darabadi Redaktoru Sədaqət Cabbarova Rəssamı Girman Abdinov
©Azərnəşr, 1994 3
On illərlə davam edən siyasi, əxlaqi və mənəvi depressiyanın tutqun zolağından, Azərbaycan xalqının tarixi fəaliyyətinin bütöv dövrlərinin unutdurulmasına, bu və ya digər “rəhbərin” siyasətinə, unitar sovet dövlətinin əsaslarının möhkəmlənməsinə, xalqların tarixi yaddaşının itirilməsinə xidmət edən tarixi konsepsiyaların formalaşmasında bayağı, açıq volyuntarizm səylərindən sonra Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi qazandığı bir şəraitdə tarix elmi çox mürəkkəb vəziyyətə düşmüşdür. Xalqların və dövlətlərin tarixindəki elə hadisələr açılır ki, son 70 ildə bunlar ya gizlədilmiş, ya da yanlış şərh edilmişdir. Bunun nəticəsində də keçmişin tarixi hadisələri haqqında bir çox təsəvvürlər dağılır. Elmi dövriyyəyə indiyədək məlum olmayan sənəd və faktlar, yaddan çıxmış adlar daxil olur. İnda cəmiyyətimiz tarixin tənqidi sürətdə yenidən dərk edilməsi dövrünü yaşayır və bu prosesdə ilk növbədə tarixi faktların obyektiv qiymətləndirilməsinə, düzgün, məntiqi nəticəyə gəlməyə mane olan ehkam və stereotipləri kənara atmaq, keçmiş səhvlərdən öyrənərək cəmiyyətin hazırkı inkişaf dövrünün bir çox mürəkkəb problemlərinin həllini tapmaq lazımdır. Bütövlükdə tarixi prosesləri təbii proseslərlə müqayisə etmək olar. Təbiətdə həşəratlar bir neçə saat, bəzi heyvanlar əsrlərlə yaşadığı kimi, tarixdə də xalqları əsarətdə saxlayan çoxəsrlik imperiyalarla yanaşı mövcudluğu cəmisi bir neçə ay çəkmiş dövlətlər də olmuşdur. Sonunculara Qars və Araz-Türk respublikalarını, onların qısa, lakin qəhrəmanlıqla dolu tarixlərini də aid etmək olar.
Biz bu və insan tarixindəki buna bənzər paradoksları şişirtmək fikrindən uzağıq, axı qədim Roma filosofu Seneka Lütsi Anneyin dediyi kimi “Vətəni böyük olduğuna görə yox, özününkü olduğuna görə sevirlər”. Xalqdan onun tarixinin gizlədilmiş səhifələrini yenidən oxumaq, xalqın ən yaxşı oğullarının nəcib arzularını müasirlərimizə çatdırmaq hər tarixçinin, hər vətəndaşın, qəhrəman, əzabkeş və alicənab xalqımızın hər bir nümayəndəsinin borcudur. Oktyabr çevrilişindən sonra Rusiya imperiyasının bütün xalqlarına bolşevik partiyasının milli məsələ üzrə proqram tələblərinə uyğun olaraq rəsmi surətdə müxtəlif milli azadlıqlar elan edildi. 1917-ci ilin noyabrında Lenin tərəfindən imzalanan “Rusiya xalqlarının hüqüq bəyannaməsi”ndə deyilirdi: “a) Rusiya xalqlarının bərabərliyi və suverenliyi; b) ayrılıb müstəqil dövlət yaratmağa qədər öz müqəddəratını azad təyin etmək hüququ; c) hər cür və hər hansı və dini- milli üstünlük və məhdudiyyətlərin ləğvi; d) Rusiya ərazisində yaşayan milli azlıqların və etnoqrafik qrupların azad inkişafı”. Lakin keçmiş Rusiya imperiyasının ərazisində milli sahədəki dəyişikliklər prosesini nəzərdən keçirsək, böyük təəssüf hissilə qeyd etməliyik ki, imperiyanın milli ucqarlarının xalqlarının heç də hamısına bu azadlıqlardan istifadə etmək müyəssər olmamışdır və bu heç də həmişə obyektiv amillərdən asılı deyildi. 4
Məzlum xalqların milli dirçəliş gəmilərinin toxunduğu sualtı qayalıqlar bir halda müəyyən qüvvələrin köməyilə dəf edilir, digər halda məhz elə o qüvvələrin iştirakı ilə süquta uğrayırdı. Qars və Araz-Türk respublikaları da elə dövlət təşkilatı idilər ki, onların qismətinə süqut olunmaq düşmüşdü. Dünyagörüşlərinin ümumi plüralizm fonunda oxucuya öz nəticələrini qəbul etdirmək, əvvəlcədən hazırlanmış əhatəli xülasəni onun diqqətinə çatdırmaq istəməzdik, biz tərəfdən bu nəzakətsizlik olardı. Buna görə də Qars və Araz-Türk respublikalarının faciəli talelərinin səbəbləri, bu tarixdən tarixi ibrət almağın zəruliliyi haqqında təsəvvürlərimizi oxucunun ixtiyarına veririk. Biz oxucumuzun biliyinin dərinliyinə və analitik təfəkkürünün genişliyinə ümid edirik, zira hələ e. ə. IV əsrdə Afina dövlət xadimi və natiq Likurt Leokrata qarşı nitqində demişdi: “Allahların adama qəzəbi tutanda, əvvəlcə onun ağlını alır və fikirlərini yanlış istiqamətə yönəldirlər ki, o öz səhvlərini dərk eləsin”.
5
YARANMASI VƏ SÜQUTU Möhkəm, sarsılmaz görünən tarixi ehkamçılıq, bir çox tarixi faktların uzun müddət və inadla saxtalaşdırılması sədlərini keçərək bizə doğru axan tarixi həqiqət seli şəraitində ən geniş yayılmış yanlış fikir budur ki, real fakt müəyyən müstəqil qiymətə malikdir və bu qiymət faktın təfsirindən asılı deyildir. Cənub- Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikasının ziddiyətli, qəribə və bununla birlikdə faciləli taleyi bu fikri təkzib edir. Böyük olmayan bir respublikanın tarixi publisistik daqerrotiplər sxeminə sığışmayır. Şübhəsiz ki, əvvəllər tarixdən silinmiş hadisələrin yalnız nağıl edilməsi öz-özlüyündə vacibdir, lakin bu hadisələr digərlərilə əlaqələndirilməsə, dövr, bütün iştirakçılarla birgə tarixi dramın bütün prosesləri təsvir edilməsə onları qəlbin bütün dərinliklərinə qədər dərk etmək, köklərini, bu və ya digər hərəkətlərin təbiətini anlamaq mümkün deyildir. Bəzən bu respublikanı Qars - onun siyasi mərkəzinin – möhkəm qalanın, bütün Rusiya-Türkiyə müharibələrində əsəs rol oynaması ilə oxucuya yaxşı tanış olan qalanın adı ilə adlandırırlar. Bu qalanın divarları önündə hər iki xalqın mətinliyini, qüvvəsini, qələbə əzmini, milli ruhunun və müdrikliyinin dərinliyini təcəssüm etdirən, həm bu, həm də digər tərəfin sərkərdə zəkalarının böyük hərbi vuruşları baş vermişdi. Bu münasibətlə A.S Puşkinin Qars qalası üçün səciyyəvi olan sətirləri vardır: “Dağlarla əhatə olunmuş geniş bir dərə ilə gedirdim. Bir azdan sonra bu dağlardan birinin üstündə ağarmaqda olan Qarsı gördüm... Keçilməz bir qayanın üstündə tikilmiş istehkam və qala divarlarını gözdən keçirtdiyim zaman, bizim Qarsı necə işğal edə bildiyimizə heyran qaldım” (A. S. Puşkin. Əsərləri, 4-cü cild, Bakı, Azərnəşr, 1949. Səh 442-443). Lakin zaman dəyişir, bu da siyasətin, strateji məqsədlərin dəyişməsinə təsir edirdi və 1917-ci ildə dağılmış Rusiya imperiyası fonunda Qars qalasının qaytarılması Türkiyə üçün problematik məsələ deyildi. Qafqazda fəal hücum əməliyyatları keçirən Türkiyə qoşunları 1918-ci il martın 12-də Ərzurumu tutdular və tezliklə Rusiya-Türkiyənin 1914-cü ildəki sərhədinə çıxdılar. Məlumdur ki, türk qoşunlarının bu müvəffəqiyyətli hərbi əməliyyatları Türkiyənin Üçlər İttifaqı üzrə müttəfiqi – Almaniyanın Ukraynadakı uğurları ilə birlikdə Sovet Rusiyası üçün son dərəcə ağır şərait yaratdı ki, Rusiyanın da onun üçün əlverişli olmayan Brest-Litovsk müqaviləsini bağlamaqdan başqa çarəsi qalmadı. Brest danışıqlarında Türkiyə tərəfi böyük vəzir Tələt paşa, marşal Əhməd İzzət paşa və görkəmli diplomat Əhməd Nazim bəy təmsil edirdi. Diplomatik döyüşlərin nəticələri Almaniya tərəfinin bütün ümid və niyyətlərindən üstün oldu. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|