Aydın Dadaşov
AZƏRBAYCAN MAARİFÇİ-DEMOKRAT HƏRƏKATI
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 AZƏRBAYCAN MAARİFÇİ-DEMOKRAT HƏRƏKATI Azərbaycanda M.F.Axundovun və Həsən bəy Zərdabinin yaratdığı maarifçilik məktəbi özündən sonrakı tarixi mərhələlərdə belə daim fəaliyyət göstərərək mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Milli maarifçilik ideyalarının ilk təşəbbüskarı M.F.Axundov yeni əlifba uğrunda yorulmaz mübarizəsinin ilkin mərhələsində ərəb əlifbasının islah edilməsini, yazı formasını olduğu kimi saxlayaraq yalnız tələffüzdə deyilən, lakin yazılmayan saitlər üçün işarələr düzəldib hərflərlə birlikdə yazılmasını və nöqtələrin atılmasını təklif edir. Növbəti mərhələdə nöqtələrin atılması ilə yanaşı, saitlərin sözlərdə, hərflərin ayrılıqda yazılmasını, üçüncüdə isə əlifbanın tamam dəyişdirilib latına keçərək soldan sağa yazmağı israr edir. Xüsusən qeyri-ərəblərin qavrayışı üçün çətin olan ərəb əlifbasında yazan xalqların maarifçiliyi: ana dilində təhsil, kitab və mətbuatın yaranması prosesini gücləndirmək naminə bütün yaradıcılığını demokratik təlimə həsr etmiş M.F.Axundov insan azadlığı ideyalarının açarını bilik və savadda görürdü. “Oxumuşların sayı çox olan ölkələrdə təfəkkür sahiblərinin sayı da çox olur. Təfəkkür sahiblərinin çox olduğu ölkədə isə həyatın bütün sahələrində xalq gündən-günə tərəqqi edə bilər” (5.səh.7) – deyən M.F.Axundovun mütərəqqi ideyaların yayılması prinsipi onun maarifçiliyinin əsas göstəricilərindən birinə çevrilir. Bu yolda real addımlar atmaqla birbaşa maarifçiliyə xidmət edən M.F.Axundovun yeni əlifba uğrunda mübarizəsi də onun mütərəqqi ideyaların yayılmasını sürətləndirmək istəyindən doğurdu. Yeni əlifba uğrunda ömrünün yetkin çağlarının iyirmi ilindən artığını həsr etmiş M.F.Axundovun müxtəlif ölkələrin mühafizəkar rəhbər və məmurlarının maneələrinə baxmayaraq bu fikirdən dönmədiyini onun məktubundan görmək olar: “Ola bilsin ki, deyəcəksiniz: Mirzə Fətəli, bu, soyuq dəmiri döymək kimi bir işdir. Bəli, bunu mən özüm də başa düşürəm. Lakin yenə də yazıram və nə qədər ki, sağam, yenə də yazmaqda davam edəcəyəm ki, əlifbanı dəyişdirmək fikri bütün xalq arasında yayılmış olsun”. (5.səh.9). 4 may 1853-cü ildə Qafqaz canişinliyinin təhsil məsələləri ilə bağlı iclasında yazılı məruzə edən M.F.Axundov özünə xas olan diplomatik gedişlərlə burada yaşayan və əhali arasında sayca çoxluq təşkil edən tatarların fars və ya osmanlı deyil, təmiz ana dilində savadlanmasına diqqət yetirmiş keçmiş canişin A.P.Yermolovun xidmətini yada salır: “Bu ölkəni abadlaşdırmağa və ondakı əhalinin milliyyətini saxlamağa meyl göstərən xeyirxah hökumətimiz bir çox tədbirlərlə yanaşı, tatar dilində ədəbiyyatın yaranmasına diqqət vermişdir. Buna görə də birinci dəfə general Yermolov bu ölkənin hakimi olduğu zaman tatarlar yaşayan yerlərə göndərdiyi əmrlərlə əhalinin farsca yazmasını qadağan edərək öz yaşı işlərini ancaq tatarca aparmalarını məsləhət görmüşdür. Bundan sonra hər yerdə müxtəlif qaydalarda olsa da, yazı işləri tatar 6 dilində aparılmağa başlandı. Daha sonra hər yerdə qəza məktəbləri açıldığı zaman, hökumət başqa fənlərlə bərabər, həmin məktəblərdə tatar dilinin öyrənilməsini də lazım bildi. Lakin bu dildə dərs kitabları olmadığına görə böyük çətinliklər meydana çıxdı. Mənə məlum olduğuna görə bu çətinliklər hələ də aradan qaldırılmamış və bu dil hələ indiyə qədər demək olar ki, ancaq təcrübi qayda ilə öyrənilir. Tiflisdə teatr təsis olunduğu zaman bir çox adamlarda ədəbiyyata, xüsusilə dram sənətinə böyük həvəs oyanmışdı. O zaman məndə tatar dilində komediyalar yazmaq fikri oyandı” (5.səh.58). Göründüyü kimi, M.F.Axundov 1796-cı ildə İrana yürüşdə iştirak etmiş, sonradan burada səlahiyyətli səfir kimi fəaliyyət göstərmiş, 1816-cı ildən Qafqaz korpusunun komandanı olmaqla çarizmin işğalçı siyasətini həyata keçirsə də, yerli tatarlar arasında maarifçiliyi yaymağa cəhd göstərmiş Çingizxanın törəməsi general Aleksandr Yermolovun fəaliyyətinin əsasında dövlət siyasətilə yanaşı, bi tatar oğlu kimi şəxsi prinsiplərinin olduğuna da sözarası işarə vurur. 23 sentyabr 1857-ci ildə Qafqaz canişinliyinin dəftərxana direktoruna yazdığı məruzədə M.F.Axundovun əlifba məsələsində necə israrlı və qətiyyətli olduğu üzə çıxır: “Müsəlmanların ədəbiyyatını ağır vəziyyətdə saxlayan əlifbanın həmişəlik bir maneə kimi yaşamasına imkan vermək olmazdı. Hətta 500 il bundan sonra olsa belə bu əlifbada mütləq bir dəyişiklik əmələ gətirmək lazımdır. Ancaq mən belə bir dəyişikliyi tezliklə icra etmək qərarına gəldim; bütün nöqtələri atdım, indiyə qədər yazılmayan sait hərfləri əlifbaya daxil etdim. Onların hər birisi üçün gözəl şəkillər ixtira etdim. Əlifbanı çatışmayan hərflərlə tamamladım, hərflərin hər birisi üçün nöqtələrin köməyi olmadan xüsusi bir şəkil tapdım, danışmaq və ifadəni aydınlaşdırmaq üçün bir neçə lazımi durğu işarəsi yaradaraq düzgün yazmaq və yazını asan üsul ilə öyrətmək üçün qaydalar göstərdim və bu yol ilə də ərəb, fars və türk dilləri üçün yeni bir əlifba tərtib etdim ki, öz xüsusiyyəti etibarilə köhnə əlifbaya əsla biganə deyil və tamamilə məqsədəuyğundur” (5.səh.63). 1857-ci ildə əlifbasını dəyişdirmək fikrini fars dilində yazdığı bir kitabçada əsaslandıran M.F.Axundov İrandan iş açmayacağını görüb 1863-cü ildə Qafqaz canişininin icazəsi ilə İstanbula gedərək Osmanlı dövlətinin sədr-əzəmi Fuad paşayla görüşür və türkcə “Təmsilat”ı ilə bərabər gəlişinin məqsədini də yazılı olaraq təqdim edir. Sədr-əzəmin əmri ilə əlifbanın dəyişdirilməsi məsələsi müzakirə edilərək hər cəhətdən əlverişli hesab olunsa da, bəzi hərflərin bitişik olması səbəbindən çap işində çətinlik yaradacağı söylənilib həyata keçirilməsinə icazə verilmir. Bu məsələ ilə bağlı M.F.Axundov yazır: “Mən dedim ki, bu nöqsanı aradan qaldırmaq üçün köhnə islam əlifbasında tam bir dəyişiklik aparmaq lazım gəlir. Buna görə də islam əlifbasındakı hərflər, avropalıların yazısında olduğu kimi bitişməz olmalıdır. Yazı soldan-sağa doğru yazılmalıdır. Nöqtələr tamamilə atılmalıdır. Hərflərin şəkilləri latın əlifbasından seçilməlidir və sait hərflərin Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|