Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
67 Həmin dövrdə Tiflisin Maçabeli küçəsində yaşayan Hacınskilər ailəsində on yaşlı Şamil, doqquz yaşlı Nuşirəvan, səkkiz yaşlı Minurə və beş yaşlı əkizlər Tofiqlə Muxtar böyüyür, Səadət xanım isə artıq altıncı uşağa hamilə idi. Hacınskinin iştirakı ilə Batumda sülh danışıqları aparan nümayəndə heyətinin “Osmanlı hərbi yardımı” əldə etməsi Dağlıq Qarabağda və Bakıda əmin- amanlıq yaranacağına təminat verirdi. Azərbaycanın müstəqil dövlət olması Ənvər paşanın Zaqafqaziyada panturanizm siyasəti ilə üst-üstə düşməsə də, mayın sonunda onun ana bir, ata ayrı qardaşı Nuru paşa komandanlıq etdiyi “İslam ordusu” qərargahını yaratmaq üçün Gəncəyə gəlir. Osmanlıların birinci piyada diviziyası əsasında təşkil edilmiş bu orduda general Şıxlinskinin müsəlman milli korpusu, “Vəhşi diviziya” hissələri və hərbi hazırlıq keçməyən nizamsız xalq dəstələri birləşərək on altı-on səkkiz minlik real qüvvəyə çevrilmişdilər. Bakı əhalisinin siyasətdən uzaq hissəsi Rusiyadan Kommunaya real kömək gəlmədiyini görüb 1918-ci ilin fevralından İranın şimalında Osmanlı hərbi qüvvələrini nəzarətdə saxlayan və Gilan əyalətinin millətçi lideri Mirzə Kiçik xana qarşı əməliyyatlarda iştirak edən general Layonel Denstervilin komandanlığı altında Britaniya ekspedisiya Qüvvələrini Bakıya dəvət etməklə aclıq çəkən şəhərdə əmin-amanlığın bərpasına çalışırdı. Tadeuş Svyatoxovskinin yazdığı kimi: “İyunun axırlarında Denstervil Xəzər dənizindəki Ənzəli limanını işğal etdi, həmin dövrdə bu liman bolşevik Əsgər Sovetinin əlində idi; general buradan Bakıya hərəkət etməyə hazırlaşırdı” (82.səh.134). 4 iyun 1918-ci ildə Osmanlı hökuməti tərəfindən ədliyyə naziri Xəlil Menteş, Qafqaz cəbhəsinin üçüncü türk ordusunun komandanı Mehmed Vehib paşa, Azərbaycan Respublikasından Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə, xarici işlər naziri M.H.Hacınskinin iştirakı ilə imzalanmış beynəlxalq müqavilə bu iki ölkənin dostluğuna hüquqi status verdi. 4 iyun 1918-ci ildə Türkiyənin Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycanla bağladığı müqaviləyə əsasən isə Qars, Ərdahan, Batum vilayətlərinin Türkiyəyə verilməsi nəzərdə tutulurdu. Erməni hökumətinin bu hərəkətini xalqa xəyanət sayan Andronik rəsmi İrəvana qarşı çıxaraq Qafqazda türk-müsəlman əhalisinin geniş miqyasda qırğınına başlayır. Məhz bu status əsasında Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə və xarici işlər naziri M.H.Hacınski Azərbaycana hərbi yardım barədə rəsmi müqavilə imzalayırlar. 7 iyun 1918-ci ildə müqaviləyə və Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşanın əmrinə əsasən beşinci Qafqaz diviziyasına aid olan doqquzuncu Qafqaz alayı ilə ikinci süvari alayı Qazax istiqamətindən Azərbaycan ərazisinə daxil oldu. 10 iyun 1918-ci ildə Bakıda Şaumyanın başçılıq etdiyi Xalq 68 Komissarları Sovetinin Gəncə üzərinə hücum barədə qərarı Nuru paşanı qabaqlamaq məqsədini güdürdü. 12 iyun 1918-ci ildə Rusiyadan hərbi kömək almış Bakı Sovetinin Gəncəyə hücum planından təşvişə düşən M.H.Hacınski Batumdakı Türkiyə nümayəndə heyətinin sədri Xəlil bəyə göndərdiyi məktubunda Osmanlı qoşunlarının öz qüvvələrini bu istiqamətdə səfərbər etməsinin vacibliyini sübut etməyə çalışırdı: “Rus inqilabı nəticəsində Azərbaycan Respublikasının hökuməti ölkənin daxilində böyük çətinliklərə məruz qalır, Azərbaycanın çox hissəsində üsyan qaldırmış bolşeviklər Bakını ələ keçirmişlər. Bununla əlaqədar ölkədə hərc-mərclik bizi rahat buraxmır” (147). 15 iyun 1918-ci ildə artıq Gəncə ətrafında olan Qafqaz İslam Ordusu qüvvələri geniş miqyaslı döyüşlərə hazırlaşmağa başladılar. Birinci Dünya Müharibəsi illərində Şimali Afrikanın Liviya cəbhəsində komandir olmuş minbaşı Nuru paşanın ana bir, ata ayrı qardaşı olan Ənvər paşanın hərbi nazir olması ona hərbi manevrlərlə yanaşı, siyasi gedişlər etməyə də şərait yaradırdı. Məhz Osmanlı Türkiyəsinin daxili və xarici siyasətini tənzimləyən “İttihad və tərəqqi” partiyasının strateji maraqlarını önə çəkən Nuru paşa panislamizmin banisi Əhməd bəy Ağaoğlu və xüsusən Gəncəbasarda böyük nüfuzu olan “İttihad” firqəsinin başçısı doktor Qarabəy Qarabəyovu özünə müşavir təyin etmişdi. 17 iyun 1918-ci ildə F.X.Xoyskinin başçılığı ilə yaradılan ilk kabinetdə hərbi nazirlik olmasa da, M.H.Hacınskinin xarici və dövlət nəzarəti naziri, B.X.Cavanşirin daxili işlər naziri təyin olunması səmərəli nəticə verdi. Həmin gün Nuru paşanın müşavirləri Əhməd bəy Ağaoğlunun və Qarabəy Qarabəyovun təzyiqi ilə Milli Şura öz səlahiyyətini Fətəli xan Xoyskinin yeni təşkil etdiyi Müsəlman sosialist blokunun Heydərov və Şeyxülislamov kimi nümayəndələrinin də təmsil olunduğu ikinci yeni kabinetə təhvil verdi. Bu kabinetdə bir vaxtlar Əhməd bəy Ağaoğlunun rəhbərliyi ilə “Difai” təşkilatını yaradanlardan M.Hacınski xarici işlər naziri kimi təsdiq olundu, Behbud bəy Cavanşir isə daxili işlər naziri təyin edildi. Milli Şuranın həmin gün keçirilən sayca yeddinci, Gəncədə isə ilk iclasında tədqiqatçı Nəsiman Yaqublunun yazdığı kimi: “Türk qoşunlarının Azərbaycana dəvət olunmasında müxtəlif mövqelər meydana çıxdı. Bəziləri çıxış edib göstərirdilər ki, Nuru paşa heç də Azərbaycanın müstəqilliyini tanımaq istəmir.”... Xarici işlər naziri M.Hacınskinin: “Biz fikrimizi müəyyənləşdirmişik. Onlar yalnız müstəqil Azərbaycan hökumətinin qurulmağını istəyirlər. Onlar bizim işlərimizə qarışmaq fikrində deyillər.” (88.səh.82) sözlərindən sonra real vəziyyətin qarşılıqlı anlaşma şəraitində və stabil olması barədə yəqinlik hasil olur. Haqqında söhbət gedən problemə M.B.Məmmədzadənin də münasibəti maraqlıdır: “Bu xüsusda Milli Şura rəisi M.Ə.Rəsulzadə, baş nazir Fətəli xan və xarici işlər naziri Məhəmməd Həsən bəydən ibarət bir heyət Qafqaz İslam ordusu komandanı Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|