Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
81 qurulmuş Azərbaycan dövlətinin başı üzərində domokl qılıncı kimi asılmış Rusiyanın işğalçılıq siyasəti müstəqillik hüququnun tam bərqərar olmasına imkan vermirdi. Hələlik Qızıl Ordu qüvvələrinin digər regionda vuruşması bir sıra vacib əhəmiyyətli məsələlərin həllinə şərait yaratsa da, bütövlükdə müstəqillik tam hüquqi həllini tapmamışdı. Özünün tarixi milli torpaqlarına sahib durmaq istəyən respublikanın 113,9 min kv.km ərazisinin 16,5 min kv.km-nin mübahisəli vəziyyətə gətirilməsi Rusiyanın Qafqaz strategiyasına uyğun siyasi alət kimi bütün həlledici məqamlarda istifadə olunurdu. Onu da qeyd edək ki, ərazimizin sonrakı illərdə tədricən zəbt olunaraq 86,6 min kvadrat kilometrə qədər azalması və növbəti müstəqillik illərində təcavüzə məruz qalaraq yenidən işğal olunması bədnam tarixin təkrarlanması, həmçinin işğalçı siyasətin davamı kimi anlaşılmalıdır. 1919-cu ilin dekabrında “Müsavat”ın təklifi ilə parlamentin sağ qanadı “İttihad” partiyasının nəhayət beşinci hökumətin tərkibinə daxil olması iqtidarla müxalifət arasında yeni münasibətlər sistemi yaratdı. “İttihad”ın təhriki ilə korrupsiya və rüşvətə qarşı barışmaz olan M.H.Hacınskinin daxili işlər naziri təyin olunması güc strukturu vasitəsilə ölkədə qanun-qayda yaratmaq məqsədi güdürdü. Bu istiqamətdə fəaliyyəti gücləndirmək istəyən “İttihad”çıların dövlət nəzarətini də əllərinə almaqla özlərinə müsbət imic qazanıb gələcəkdə seçki yolu ilə hakimiyyətə gəlmək istəkləri əslində sağlam siyasi marketinqin təzahürü idi. Hələlik isə Daxili İşlər və Dövlət Nəzarəti Nazirliklərinin birgə səyi nəticəsində Q.Qarabəyovun parlamentdəki çıxışlarında əsas tənqid hədəflərindən olan ticarət və sənaye naziri Y.A.Əliyevin vəzifədən istefası idi. Onun çıxışlarında dövlətin pul məsrəflərinin müsavatın partiya mənafeyinə xərclənməsi isə siyasi arenada partiyalar, parlamentdə isə fraksiyalar arası ziddiyyətləri kəskinləşdirirdi. M.H.Hacınskinin vətəndaşlıq mövqeyini itirmiş korrupsiyaya qurşanmış rüşvətxor məmurlarla mübarizəsi dövlətçiliyin sağlam istiqamətə yönəlməsinə xidmət edirdi. Məmur özbaşınalığına qarşı barışmaz mövqeyini ittihadçılar və kommunistlərlə yaxınlaşmaq kimi dəyərləndirən müsavat və bitərəflər fraksiyası onu bolşevizmə meyldə günahlandırırdılar. Bütün bunlara məhəl qoymayan M.H.Hacınskinin “İttihad” partiyasının lideri Q.Qarabəyovun rəsmi məlumatına əsasən gömrüklə bağlı özbaşınalıqlarda günahlandırılan xarici işlər naziri, bitərəf F.X.Xoyskinin yaxın qohumu, Qazaxın general-qubernatoru Aslan-Xoyskini işdən azad etməsi parlamentdə şok vəziyyəti yaratdı. Tezliklə daxili işlər naziri vəzifəsindən uzaqlaşdırılan M.H.Hacınski parlamentdəki “Müsavat” partiyasının daxilində yaranan radikal sol qanadın liderinə çevrilir. Azərbaycan cəmiyyətindəki sabitliyə ciddi təsir edən amillərdən biri də “Müsavat”da formalaşaraq partiya daxilində, parlamentdə və cəmiyyətdə stabilliyin pozulmasına şərait yaradan sol qanad idi. Parlamentdə sağlam müxalifət 82 olan Q.Qarabəyovun rəhbərlik etdiyi “İttihad”a qoşularaq ziddiyyəti artıran sol qanadın əsas lideri M.H.Hacınskiyə nüfuz sahibi olan bitərəflər qrupunun rəhbəri B.X.Cavanşirin də qatılması ciddi platforma yaradırdı. Bir vaxtlar Əhməd Ağaoğluyla birgə “Difai”ni yaratmış Qarabəy Qarabəyov, Məhəmməd Həsən Hacınski, Behbud Xan Cavanşirin Sovet Rusiyası ilə diplomatik münasibətlər qurmaq tələbini təftiş edən bəzi tədqiqatçıların onları bu məqsədə görə günahlandırmaq iddiaları yəqin ki, əsassızdır. 11 yanvar 1920-ci ildə müttəfiq dövlətlər tərəfindən Gürcüstanla birgə Azərbaycanın da müstəqilliyinin de-fakto tanınması Versal konfransındakı diplomatik uğurların nəticəsi olsa da, yanvarın ikinci yarısından Ermənistanın ADR-ə qarşı amansız təcavüzü müstəqilliyimizin üzərinə qara kölgə saldı. Dövlətlər arası sərhədlər tam dəqiqləşdirilməsə də, müttəfiqlərdən özlərinin ərazi iddialarına dəstək almayan erməni millətçilərinin Azərbaycana hücumu gözlənilməz oldu. 23 yanvar 1923-cü ildə döyüşlərdə Qızıl Ordu Denikinin başçılıq etdiyi könüllülərə üstün gəlir. Bununla da artıq vətəndaş müharibəsini tamamlamaq üzrə olan bolşevik Rusiyasının xarici işlər naziri Q.V.Çiçerinin notalar verməklə müstəqilliyini tanımadığını bildirən Azərbaycanla hərbi ittifaq bağlamaq yolu ilə onu münaqişəyə cəlb etmək niyyəti qara sapla tikilmiş ağ paltar kimi məsələnin əsl mahiyyətini açırdı. Azərbaycanın xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski və onun radikal həmfikirləri vətəndaş müharibəsində əldən düşüb zəifləmiş Rusiyanın siyasi, iqtisadi və hərbi təzyiqinə qarşı kommunist fikirli adamları ölkədən qovmaq, digər Qafqaz ölkələri ilə danışığa girib güclü ordu yaratmaq və kütləvi silahlanma yolu ilə müstəqilliyi qorumaq tərəfdarı idilər. Lakin ölkə daxilindəki stabilliyin zəifləməsi radikallığın ideoloji təminatını yaratmaqda çətinlik çəkirdi. Dövlətin get-gedə zəifləməsi vətəndaş həmrəyliyinin yaranması qarşısında əngəl törədirdi. 18 fevral 1920-ci ildə F.Xoyskinin və həmfikirlərinin təsiri ilə həmin ölkə ilə siyasi manevrlər və loyal münasibətlər tərəfdarı olan M.H.Hacısnki daxili işlər naziri vəzifəsindən uzaqlaşdırılsa da, ticarət, sənaye və ərzaq naziri kimi kabinetin tərkibində qaldı. Bununla belə “İttihad” partiyasının rəhbəri Q.Qarabəyovun “Müsavat”la hökumət koalisiyası barədə anlaşmanı ləğv etməsi bolşeviklərin xeyrinə işləyən siyasi oyun təsiri bağışladı. Daxili işlər naziri vəzifəsinə yeni təyin olunmuş ən gənc hökumət üzvü, müsavatçı M.Vəkilovun dövlətçiliyin bərpası yolunda bolşevik fəallarının həbslərini həyata keçirməsi və onların mətbuat orqanlarını bağlaması demokratiyaya zidd hərəkət kimi qələmə verilərək ölkədaxili vəziyyəti daha da ciddiləşdirdi. Azərbaycanı idarə edən müxtəlif partiya və qrup liderlərinin siyasi təcrübəsinin yoxluğu onların dövlətçilik naminə eyni məxrəcə gəlməsinə mane olurdu. Üstəlik Nərimanov kimi nüfuzlu bir ictimai-siyasi liderin bolşevikləri Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|