83
dəstəkləməsi ölkə daxilində Şura hökuməti sayəsində daha müstəqil dövlət
qurulacağı xülyasını yaratmaqla kommunist təcavüzünü yaxınlaşdırırdı.
1920-ci ilin əvvəllərində Rusiyanın və onun qərb müttəfiqlərinin marağına
qarşı çıxaraq Sevr müqaviləsini rədd edib daşnak qüvvələrini yerində oturdan
Türkiyənin Ermənistanı Aleksandropol sazişi imzalamağa məcbur etməsi, bu iki
dövlətin sərhəd münasibətlərinin tənzimləməsinə şərait yaratdı.
15 mart 1920-ci ildə Rusiyadakı vətəndaş müharibəsi zamanı, mart ayında
bolşeviklərin denikinçiləri məğlub etməsi Azərbaycan Cümhuriyyətini bir
təcavüzdən xilas edib yenisi ilə baş-başa qoydu.
19 mart 1920-ci ildə bolşeviklərin təhriki ilə baş qaldıran erməni daşnak
millətçiləri iki azərbaycanlı əsgəri qətlə yetirməklə Qarabağ problemini yenidən
qabardaraq Azərbaycanın müstəqilliyinə növbəti bir təhlükə yaratdılar.
22 mart 1922-ci ildə gecə yarı iri dəstələrlə erməni çeteləri Şuşa, Xankəndi,
Əsgəran, Xocalı və Tərtər üzərinə hücuma keçdilər. Milli ordu təcavüzünün
qarşısını almaq məqsədilə baş qərargah rəisi general-mayor H.Səlimovun
rəhbərliyi altında olan bütün qüvvələrini bu istiqamətə səfərbər etdi. 26 martda
Ağdamda yerləşən qərargahın gizli iclasında ermənilərin əsas iqamətgahı yerləşən
Əsgəran istiqamətində kəşfiyyat aparılması qət edildikdən üç gün sonra geniş
miqyaslı hücum başlandı. Qarqar çayının hər iki tərəfindən, Şelli və Xıdırlıdan
başlanan döyüşdə orduya parlament mühafizəsi dəstəsi ilə yanaşı, yerli könüllülər
də qoşuldu.
3 aprel 1920-ci ildə Zaqatala, Şirvan piyada və Tərtər süvari alaylarının da
ruh yüksəkliyi ilə döyüşə girməsi cəmi üç gün ərzində qələbəni təmin edərək
Qarabağı düşməndən təmizlədi. Aprelin sonunda sərhədlərimizdə pusquda durmuş
XI Qızıl Ordu ilə əlaqələr quran Ermənistan hökumətinin və Qarabağ İnqilab
Komitəsinin təşkil etdiyi yeni ixtişaşlar Azərbaycanın işğal olunması
işində müdhiş
rol oynadı. Qarabağı erməni-daşnak təhlükəsindən xilas etmək üçün vuruşan milli
ordunun şimaldan gələn təcavüzün qarşısını almaq imkanı olmadı.
Qızıl Ordu Dağıstanı işğal etdikdən sonra iflic vəziyyətinə düşən
Yusifbəyov
kabinetinin
fəaliyyətsizliyi,
partiyalararası konfransda rus
oriyentasiyasına keçmək tələbini irəli sürən, bununla da yeni hakimiyyət təşkil
etmək hüququ qazanan Hacınskinin yarımməxfi danışıqlarda silahlı müdaxiləyə və
daxili qiyama hazır olan bolşevikləri koalisiyalı hökumətdə iştirak etməyə
çağırması müsavatçıların dövlət strategiyasının tərkib hissəsi idi. Parlamentdə
Hacınskiyə Xoyskinin və digərlərinin müqaviməti isə bəlkə də bu prosesə
gerçəklik çalarları vermək məqsədi daşıyırdı.
Şübhəsiz ki, növbəti məqamlarda kabinet yaratmağı ləngitməklə dövləti
hökumətsiz qoyaraq əhalini ümidsizliyə düçar edən baş nazir Hacınskinin 22 aprel