91
görmədiyindən, əllərindəki silahı sataraq Türkiyəyə keçib M.Kamal Paşanın
müzəffər ordularına qoşuldu. Əsgərlərin bir hissəsinin yollarda tifdən qırılmaları
barədə də məlumatlar mövcuddur.” (37.səh.46).
Bolşevik qırmızı terroru hakimiyyətdə olmuş müsavat rəhbərlərinin Türk-
ədəmi mərkəziyyət partiyasından gələn milli şüura malik, savadlı bəy-xan
zümrəsini erməni daşnaklarının əlilə hədəfə götürürdü. 19 iyun 1920-ci ildə
Tiflisdə Azərbaycan dövlətçiliyinin ən humanist, həmçinin, bütün qanun
pozuntularını yalnız məhkəmə yolu ilə həll edilməsini vacib sayan liderlərindən
Fətəli Xan Xoyski ilə Xəlil bəy Xasməmmədov erməni terrorçularının hücumuna
məruz qalırlar. F.Xoyski həlak olsa da, X.Xasməmmədov boynundakı gülləni
1946-cı ilə qədər gəzdirir. Fətəli xanın ölümündən bir ay sonra Həsən bəy Ağayev
daşnakların qurbanı olur. Məslək dostlarının gəldikləri ümumi qərara əsasən hər iki
demokratiya qurbanı - Həsən bəylə Fətəli xan onların ideya rəhbəri
M.F.Axundovun məzarının ayaq hissəsində dəfn edilirlər. Sonrakı mərhələdə
Nəsib bəy Yusifbəyov Ceyrançöldəki Quruçay dərəsində öldürülür. Hökumət
üzvlərindən İ.Ziyadxanov, X.Rəfibəyov və görkəmli pedaqoq F.Köçərli daşnak
terrorçularının hədəfinə tuş gəlirlər.
11 iyul 1920-ci ildə Naxçıvana hücum edən, təpədən dırnağa qədər
silahlanmış erməni qoşunları may ayından bu ərazinin müdafiəsinə cəlb olunmuş
general Veysəl bəy Nüvarın rəhbərlik etdiyi azsaylı Türkiyə hərbi hissələri ilə üz-
üzə gəlib pərən-pərən düşdülər. Əsas hədəfdən yayındırılan erməni daşnak ordusu
Dərələyəz və Zəngəzur bölgələrinin əhalisini qırıb kəndləri viranəyə çevirərək
Naxçıvanın Azərbaycanla əlaqəsini kəsməyə cəhd göstərirdi.
Gəncə qiyamının iştirakçısı olmuş Məhəmməd Əsəd bəy “Qaçqınlıq”
sənədli hekayəsinin “Gəncədə” bölməsində yazır: “Bütün bəyanatlar sona çatandan
sonra biz şərq arxayınçılığı ilə Bakı yürüşünə hazırlaşmağa başladıq. Ordumuz bir
neçə yüz atlıdan və pis silahlanmış kəndlilərdən ibarət idi. Bununla belə paytaxtın
tutulması bizə mümkünsüz görünmürdü. Amma yürüş başlayana qədər xəbər
tutduq ki, iyirmi minlik bolşevik ordusu Gəncəyə yaxınlaşır. Şəhər və bütün
Gəncəbasar ruslar tərəfindən mühasirəyə alınmış və ölkədən təcrid edilmişdi.
Mühasirə saatbasaat daralırdı və buradan qıraqda baş verənlər bizə bəlli deyildi.
Yalnız sonralar öyrəndik ki, hər yanda buna bənzər qiyamlar qalxıb, lakin
qırmızıların mühasirə sistemi sayəsində, bu da hər halda yüz min adam tələb edirdi,
bir-birindən təcrid edilmiş şəkildə saxlanılıb boğulmuşdur. Demək olar, hər
şəhərdə qiyam qalxmışdı. Bütün ölkə od tutub yanırdı, fəqət, bütün bunların hamısı
ümumazərbaycan qırğını ilə başa çatdı ki, “ÇK” da bu yolla öz qələbəsini bayram
etdi.” (51.səh.196).
4 iyul 1921-ci ildə RK(b)PMK Qafqaz bürosunun plenumunda Dağlıq
Qarabağın Ermənistana verilməsi məsələsi həll olunsa da, cəmisi iki nəfərlə
92
azlıqda qalan N.Nərimanov həmin gecə Leninlə əlaqə saxlayaraq bu işin
yolverilməzliyini tutarlı dəlillərlə sübut etməklə məsələni müsbət həll edə bilir.
Bolşeviklər Azərbaycanı işğal etdikdən sonra bir müddət eyforiyyada olsa
da, yeni ideologiyanın iç üzünü tədricən dərk edən Nəriman Nərimanovun
V.İ.Leninə çoxsaylı teleqramları və nəhayət, 1920-ci ilin yayında yazdığı məktubu
onun daxilində gedən təbəddülatlardan xəbər verirdi.
Bolşevizmin rəhbərinə “Əziz Vladimir İliç!” deyə müraciət edən
Nərimanov, bir daha vəziyyətin dəhşətli olduğunu önə çəkərək mərkəzin
Azərbaycanın tamamilə mübahisəsiz ərazilərini daşnakların təhriki ilə Ermənistana
verməsinə qarşı çıxaraq, bu məsələni “düzəldilməsi mümkün olmayan, pis
nəticələr verə biləcək səhv” adlandırır. Azərbaycanın müstəqilliyinin əldən
getdiyinə acı təəssüf hissi keçirərək rəhbərin unudulmaqda olan sözlərini ona
xatırladır: “Əziz Vladimir İliç, məgər “Müstəqil Azərbaycan” fikri Sizin dilinizdən
çıxmamışdırmı? Axı məhz buna əsaslanaraq biz “Müsavat”ın qurduğu fitnəkarlığı
məhv edə bildik... İndi vəziyyət belə bir şəkil alır: həmişə Denikini müdafiə etmiş
Ermənistan müstəqillik qazanmış və üstəlik də, Azərbaycanın ərazilərini almışdır.
İndiyə qədər ikili siyasət aparan Gürcüstan müstəqillik əldə etmişdir. Üç
respublikadan birinci olaraq Sovet Rusiyasının qoynuna atılmış Azərbaycan isə
həm ərazisini, həm də müstəqilliyini itirir.” (66.səh.62). Real vəziyyəti rəhbərə
çatdırdıqdan sonra arxasında bolşevizm ideyasına inamını itirməkdə olan, ictimai
şüuru formalaşmağa başlayan yerli əhalinin dayandığı Nərimanov ona vəziyyətin
ciddiliyi barədə xəbərdarlıq etməyi də lazım bilir: “Vladimir İliç! Çoxmillətli
əhalinin hüquq və hissləri ilə belə zarafat etmək olmaz. Siz inanmayın ki,
Azərbaycan çoxsaylı şüurlu rus fəhlələri yaşayan Bakı deməkdir. Bu kobud
səhvdir. İndi Bakıda şüurlu müsəlman fəhlələrinin sayı iki dəfə çoxdur. Bəs bütün
Azərbaycanın kəndliləri? Mən qəti surətdə bildirirəm: əgər Siz də bizim dəlillərə
diqqət yetirməsəniz, məcbur olacağıq ki, bizim geri çağırılmağımız barədə Mərkəz
qarşısında məsələ qaldıraq!” (66.səh.62-63). Əslində Nərimanovun Leninə
ünvanladığı bu qəti xəbərdarlıq, hərbi-siyasi uğurlarından başgicəllənməsi keçirən
bolşevizmin öz ideyalarını Şərqə tətbiq etmək niyyətinin xülya olmasını kəskin
şəkildə qoyaraq artıq bu əraziyə üz tutmağın mənasızlığını “Belə olan halda Şərqə
necə gedəcəyik? Yeganə ümidimiz, inqilabımızı Şərqdə siyasətlə müdafiə etmək
istəyimiz də alt-üst oldu. Və bütün bunların müqəssiri kimdir? Birinci Mərkəzin
xəbərsizliyi və ikinci Mərkəzdə oturmuş erməni daşnak-kommunistlərinin iyrənc
işi.” (66.səh.63) - deyə önə çəkirdi. Məktubun sonunda bolşevizmin Şərq
siyasətinin iflasa uğradığını: “Əgər qısa bir müddətdə Mərkəz daşnak-
kommunistlərin bütün bu murdar hərəkətlərinə son qoymaq iqtidarında olmasa,
bütün müsəlman Şərqi bizdən üz döndərəcəkdir. Mən bu barədə Sizə ciddi surətdə
bildirirəm və əgər Şərq məzlumlarının mənafeyi həqiqətən bizə əzizdirsə, Sizin də
Dostları ilə paylaş: |