Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
117 adamlardır gedirlər orada öz pullarıyla acları da saxlamağa yaxud, bunlar öz hesablarına doktor dəstəsi ya dərman göndərirlər. Əgər Bakı istəsə beş dənə doktor dəstəsi göndərər və öz hesabına müharibə meydanında böyük bir xəstəxana açıb saxlaya bilər, bu xüsusi düşünülməlidir.” (42). Qeyd edək ki, “Haqq yolu” qəzeti Osmanlı imperiyasının İtaliya müharibəsində Avropa və Afrikadakı ərazilərini itirməsini, 1912-13-cü illərdə genişlənən Balkan müharibəsində bu imperiyanın iflasa uğramasını, “İttihad və tərəqqi” partiyası sayəsində osmanizmi panislamizm və pantürkizm ideyalarının əvəz etməsini izləyərək oxucularına çatdırırdı. 1914-cü ildə Qarabəy Qarabəyov həkim kimi Bakı milyonçularının və müsəlman ruhanilərinin təşkil etdiyi xüsusi diviziyanın tərkibində Səlib Əhmər (qırmızı xaç) cəmiyyətinin xətti ilə cəbhəyə getməyə hazırlaşır. Müsəlmanlardan ibarət “Vəhşi diviziya” adlı qoşun birləşməsinin baş həkimi olmuş Qarabəyov həmin ərəfədə mənəvi və fiziki düşkünlükdən müalicə edib ayaq üstə qoyduğu şair Məhəmməd Hadini də onunla cəbhəyə yollanmağa təhrik edir. Ərəb, fars və rus dillərini bilən böyük romantik şairimiz, əvvəl Həştərxanda, 1910-cu ildə isə İstanbulda jurnalistik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, Türkiyənin “Tənin”, “Rübab”, “Şahübal”, “Mahitab” və “Hilal” qəzetlərində şer və məqalələri ilə çap olunmuşdu. Məhəmməd Hadi burada yüksək rütbəli bir məmuru təhqir etmək üstündə həbs edilir. “Minlərlə binəva quru yerlərdə can verir, Beş-on ləin naili doryayi nemətin..” deyə sosial ədalət axtaran şair mənəvi sarsıntı içərisində vətənə dönür və ən yaxın dostu, sirdaşı doktor Qarabəyovun təhriki ilə bir müddət onun xəstəxanasında ruh düşgünlüyündən müalicə olunur. Gəncliyinin nakam məhəbbətindən sonra ömrü boyu tənha yaşayan Məhəmməd Hadi Qarabəyovlar ailəsinin ən doğma adamı idi. Doktor Qarabəyov cəbhədə olarkən, yeganə oğlu Müzəffərin yeddi yaşında “sibir xorası” xəstəliyindən dünyadan getməsi peşəkar həkim kimi asanlıqla bu xəstəliyi müalicə edə bilən Qarabəyə olduqca ağır təsir edir. Bir müddət ictimai fəaliyyətdən belə kənarlaşan Q.Qarabəyov Rusca-Azərbaycanca lüğət tərtibinə başlayır. Q.Qarabəyov 1918-ci ilin sonunadək cəmisi beş nömrəsi çapdan çıxan “Yeni həyat” adlı gündəlik siyasi-ictimai və ədəbi qəzetə redaktorluq edir. Həmin ilin mart hadisələrində daşnak-bolşevik qurumunun təqibindən yaxa qurtaran Qarabəyov altı ay Dağıstanın dağ zirvələrindəki aullarda yaşadıqdan sonra artıq Türk-azərbaycan ordusu tərəfindən azad olunmuş Bakıya qayıdır. “İttihadi-islam” firqəsinin orqanı olan, 1917-ci il dekabrın 4-dən 31-dək Azərbaycan dilində nəşr olunan “İttihad” qəzetinin Ceyhun bəy Hacıbəyovdan sonra 1919-il fevralın 21-dən 1920-ci il aprelin 23-dək rus dilində çıxan saylarının redaktoru məhz Q.Qarabəyov olmuşdu. 118 “İttihadi-islam” təliminin istiqlaliyyət və inkişaf konsepsiyası mütərəqqi dəyərlərə arxalandığı üçün Avropa dövlətlərində qismən də olsa anlaşılsa da, Rusiyada düşmənçiliklə qarşılanırdı. Digər xalqlarla münasibətdə humanizmi önə çəkən “İttihadi-islam” təlimini geniş kütlə üçün açıqlayan Qarabəy Qarabəyov rus dilində çıxan “İttixad” qəzetinin 7 mart 1919-ci il 2-ci sayında yazırdı: “Rus xalqı ilə hərtərəfli əməkdaşlıq vacibdir. Heç kim, heç vaxt millətimizin başına gələn müsibətlərə görə rus xalqını günahkar saymayıb. Rus imperiyası rus xalqı demək deyildir. (43). Azərbaycanda Sovet imperiyası qurulduqdan sonra Şura hökuməti əleyhinə yerlərdə güclənən müqavimət hərəkatı və üsyanlar partiyalara qarşı təqibləri gücləndirdi. Nəhayət, 1921-ci ildə “Müsavat”, “İttihad”, “Əhər” partiyalarının fəaliyyətləri qadağan olundu və bundan sonra müalicəxanasını hökumətə təhvil verib özü müdir vəzifəsində qalmış Q.Qarabəyov başda olmaqla partiyanın 155 nəfər üzvü həbs olundu. Azərbaycan Fövqəladə Komissarlığında çalışan Beriya və Bağırovun qərarı ilə Q.Qarabəyovun əmlakı müsadirə edilir və o, Arxanqelsk vilayətindəki məşhur Solovkiyə sürgün edilsə də, burada da həkimlik fəaliyyətini davam etdirir. Nəhayət, Bakıya qayıtmış Nərimanovun səyi ilə 1923-cü ilin mayında Q.Qarabəyov sürgündən azad edilir. Nərimanovun rəsmi göndərişi və Rusiya Fövqəladə Komissarlığının icazəsi ilə 1923-cü ildə Moskvaya köçən Q.Qarabəyov həmin idarədə həkim kimi fəaliyyətə başlayır. Bolşaya Bronnaya küçəsində 24 saylı evin 4-cü mərtəbəsində mənzil alır və burada nüfuzlu bir həkim kimi Tibb İnstitutunda pataloji anatomiyadan dərs deyir, paralel olaraq Kreml xəstəxanasında da fəaliyyət göstərir. 1922-ci ilin dekabrında SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri seçilən N.Nərimanov tapdığı ürək ağrıları barədə daim Q.Qarabəyova müraciət edirdi. Tarix elmləri doktoru A.Hüseynovun 7 avqust 1991-ci il “Kommunist” qəzetində dərc olunmuş “Əqidəcə fərqlənsələr də” məqaləsində yazdığı: “Bir neçə il əvvəl Moskvada Dövlət Arxivində işləyərkən rus dilində makinada yazılmış, rəngi saralmış mətnlə rastlaşdım. Səhifənin başlığında yazılmışdı: Nərimanovun rəyi. Doktor Qarabəyovun türkcə-rusca lüğətinin nəşri haqqında. Mətn üzərində N.Nərimanov öz əliylə düzəlişlər etmişdi. Bu üç səhifəlik yazı Nərimanovla Qarabəyovun əlaqələri və Qarabəyovun lüğəti barədə məlumat verir. Əlyazmasında tarix göstərilməyib. Əlaqədar materiallarla tanışlıq mətnin 1924-cü ilin martında yazıldığını müəyyənləşdirməyə imkan verdi.” (29) sözləri Nərimanovla Qarabəyov arasındakı isti münasibətlərin təsdiqinə çevrilə bilər. Qeyd edək ki, Qarabəyovun Moskvada yaşadığı müddətdə iki dəfə nəşr etdirdiyi rusca-türkcə lüğətini daha da genişləndirməsi sənədlərdən məlum olur. Lüğətin çapı ilə bağlı yazışmalar isə uzun müddət davam etmişdi. A.Hüseynovun həmin məqaləsində göstərdiyi kimi: “Azərbaycan Xalq Maarif Komissarının müvəkkili, Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|