63
alınmasında və obyektiv təhlilində müstəsna rol oynamış N.Nərimanovun tarixi
xidməti danılmazdır.
On minlik dinc əhalinin qırğınına erməni daşnaklarının təhrikçi, gürcü
menşeviklərinin müşahidəçi münasibətinə etiraz əlaməti olaraq, bu dövrdə Tiflisdə
yaşayan Məhəmməd Həsən Hacınskinin də daxil olduğu müsəlman fraksiyası və
onun nazirləri 3 aprel 1918-ci ildə Zaqafqaziya Seymindən çıxmaq məsələsini
qaldırdılar. Beləliklə, müsəlman fraksiyasının təzyiqi ilə Zaqafqaziya hökumətinin
istefası əldə olunduqdan sonra yaranması labüd olan Azərbaycan milli Şurasının
Bakı hadisələrinə hərbi müdaxiləsi hüquqi cəhətdən təmin edildi.
Tadeuş Svyatoxovskinin “Rusiya Azərbaycanı. 1905-20-ci illər” əsərində
yazdığı kimi seymdə sərt qalmaqallar baş verdiyi bir şəraitdə Zaqafqaziya
nümayəndə heyəti arasındakı təfriqə get-gedə güclənirdi: “Türkiyəyə güzəştə
gediləcək ərazi məsələsində Xasməmmədov istisna təşkil edirdi. Görünür onun
Azərbaycan neft sənayesi ilə bağlı mənafeləri osmanlıpərəst duyğusundan daha
güclü idi. Xasməmmədov Zaqafqaziyanın Bakıdan gələn neft kəmərinin son
məntəqəsi olan Batumu özündə saxlaması təklifi ilə çıxış etdi” (82.səh.127). 13
aprel 1918-ci ildəki Seymin iclasında digər görkəmli müsavatçı Şəfi bəy
Rüstəmbəyov tərəfindən də müdafiə edilən həmin məsələ ciddi şəkil aldı. Bu
məsələlər osmanlılara qarşı qəzəb hissi yaratdıqda isə iclası aparan Seretelinin
silahlı müqavimət təklifi müzakirə olundu. Bu məqamda isə Xəlil bəy
Xasməmmədov, Şəfi bəy Rüstəmbəyov da daxil olmaqla bütün müsavatçıların
məsələnin yalnız sülh yolu ilə həlli üzərində dayanmaları seymdə qarşıdurmanı
gücləndirdi və ertəsi gün Trabzondakı sülh danışıqları aparan nümayəndələrin
geriyə çağırılmasına səbəb oldu.
Tadeuş Svyatoxovskinin yazdığı kimi: “Bu da azərbaycanlı nümayəndələrin
hiddətinə səbəb oldu. H.Hacınski həmin qərarı yenidən müharibə başlamaq
məqsədilə sülhü pozmaq cəhdi kimi qiymətləndirir və bunu “beynəlxalq əlaqələr
tarixində ölçüyəgəlməz bir təxribat adlandırdı.” (82.səh.127). O, qəzəblə
nümayəndə heyətindən ayrılaraq bildirdi ki, “zəruri sülhə nail olmaq üçün
İstanbula gedib qəti tədbirlərə əl atmaq barəsində” öz partiyasından mandatı vardır.
Təqdim olunan tarixi faktdan göründüyü kimi M.Hacınski ən ekstrimal şəraitdə
belə daim xalqının mənafeyinə uyğun qərar çıxara bilən, “Müsavat”ın iradəsini
yerinə yetirən yetkin bir siyasi lider idi.
15 aprel 1918-ci ildə rus imperializminin zülmündən təngə gəlmiş acar
türklərinin iştirakı ilə Osmanlıların Zaqafkom ilə səkkiz günlük davası nəticəsində
Acarıstan qırx ildən sonra yenidən Türkiyə ilə birləşdi. Həmin gün eyforiyada olan
müsavatçıların Gəncədə keçirilən toplantılarının qətnamələrində silahlı dəstələrin
yaradılması və türklərin köməyə çağırılması məsələsi öz əksini tapdı. Əhməd bəy
Pepinovla Trabzonda danışıqlar aparan M.Hacınski burada Ənvər paşayla görüşdə
64
yeni sülh təşəbbüsü ilə çıxış etdi. M.H.Hacınskinin diplomatiya sahəsində mühüm
rolunu xüsusi dəyərləndirən professor C.Həsənli yazır: “M.Hacınski gürcü-türk
münasibətlərindəki düşmənçiliyi aradan qaldırmağın Batum məsələsindən asılı
olduğunu bildirib bu şəhərin gürcülərdə qalmasına çalışsa da, lakin bunun
əhəmiyyəti olmadı. Ənvər paşa Türkiyənin Batuma olan hüququnun Rusiya
hökuməti tərəfindən tanındığını qeyd edib bildirdi ki, uğursuz erməni siyasətinə
uyub türklərə qarşı düşmənçilik mövqeyində durmasalar, Türkiyə Gürcüstanın
azad şəkildə mövcud olmasını arzulayır və onu etibarlı qonşusu hesab edir.”
(28.səh.66).
Həmin görüşdə M.Hacınskinin müstəqil Ermənistanın yaradılacağına
türklərin hansı münasibət göstərəcəyinə Ənvər paşanın: “Əgər erməni xalqı ingilis-
rus siyasəti naminə türklərə qarşı fitnə-fəsada son qoyarsa, Türkiyə müstəqil
erməni dövlətinin yaradılmasının əleyhinə deyildir” (146) cavabı Osmanlı
imperiyasının ermənilərə qarşı düşmən mövqedə olmadığına tutarlı sübutdur.
Həmin dövrdə də Batumun tutulmasından sonra Seym Vəhib paşanın sülh
danışıqlarının bərpası təklifinə müsbət reaksiya verdi və federativ hökumətin
yaradılması reallaşdı. M.Ə.Rəsulzadə müsavat partiyası adından Dağıstanla ittifaq
və Bakının xarici casuslardan təmizlənməsi məsələsini qəti şəkildə qoydu.
20 aprel 1918-ci ildə on üç nazir vəzifəsindən beşini tutmuş azərbaycanlılar
seymin ticarət və sənaye naziri N.B.Heydərovu Bakıya göndərməyə nail olsalar da,
S.Şaumyanın onu həbs etməsi və üstəlik bolşeviklərin rəhbərlik etdiyi daşnakların
Quba, Səlyan və Kürdəmir istiqamətində hücuma keçərək yeni qırğınlar törətmələri
vəziyyəti qızışdırdı.
31 aprel 1918-ci ildə Almaniyanın İrandakı sabiq konsulu professor
Q.Şreyder öz hökuməti ilə Azərbaycan arasında vasitəçi olmağa razılıq verdikdən
sonra M.Hacınski Trapezund sülhməramlı nümayəndə heyəti tərkibində Ənvər
paşa ilə danışıqlar aparır. Bu ərəfədə özləri üçün təhlükəni cənubdan görən gürcü
menşeviklərindən və erməni daşnaklarından fərqli olaraq, azərbaycanlı
müsavatçılar Rusiyaya bel bağlamaqdan çəkinirdi. Məhz bu fikir ayrılığı strateji
məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün taktiki gedişlər tələb edirdi.
1 may 1918-ci ildə Təzəpir məscidində çıxış edən Nəriman Nərimanovun
camaata müraciətlə dediyi: “Hələ beş ay əvvəl mən sizə nəsihət etdim ki, Şura
hökumətinə yardım edin. Qırmızı Ordu və qvardiyaya yazılıb öz şəxsi mənafelərini
üstün tutan partiyalara inanmayın!” (125) sözləri cəmiyyətdəki qarşıdurmanın
dərəcəsindən xəbər verirdi.
8 may 1918-ci ildə N.Nərimanov “Hümmət” qəzetində çap etdirdiyi
“Nargin adası və ya ölüm adası” məqaləsində orada saxlanılan türk əsirlərinin
dözülməz vəziyyətini araşdırır. Komendantların iştirakı ilə aclıq nəticəsində
yaranmış müxtəlif xəstəliklərdən qırılan əsgərlərlə görüşmüş N.Nərimanov
Dostları ilə paylaş: |