14
çox roma filosofları, mütəfəkkirləri də çıxıĢ edirdilər. Onların arasında
Epiktetos, Markus Aurelius, Porfirios (Porphyrios) xüsusilə seçilmiĢdirlər.
Belə ki, onlar daha çox bütpərəstliyin əsasında xristianlıqla rəqabət edəcək
bir əqidə ortaya çıxartmaq istəyirdilər. Lakin neoplatonizm (yeni platoçuluq)
fəlsəfəsinin simasız və real həyatdan uzaq olan Vahid anlayıĢı və tanrı
panteonları monoteizmin diri və Ģəxsiyyət olan Tanrısı ilə ayaqlaĢa bilmədi.
Ona görə də onların dini-fəlsəfi təlimlərinin ömrü qısa oldu.
Öz növbəsində Xristianlıq da qalib gələndən sonra bütpərəstliyə qarĢı
hücuma keçdi. Belə ki, bütpərəstlərin məbədləri məhv edilir, kahinləri
öldürülür, ədəbiyyatları isə yandırılırdı. Məsələn, II Teodosiusun və III
Valentinusun əmri ilə 448-ci ildə Porfirinin məĢhur ―Xristianların əleyhinə‖
kitabı tonqallarda yandırılmıĢdı.
Hipatiya
30 il ondan qabaq isə Misirin Ġsgən-
dəriyyə Ģəhərində Hipatiya adlı tanınmıĢ riya-
ziyyatçı alim qadın xristian yepiskopu Kirilin
(Cyril) iĢtirakı ilə təəssübkeĢ kütlə tərəfindən
vəhĢicəsinə öldürülmüĢdür. Bu hadisələrdən
sonra Avropada azadfikirlilik qadağan olun-muĢ
və hamı Xristianlığı qəbul etmək məcbu-
riyyətində qalmıĢdı.
Lakin, yuxarıda qeyd edildiyi kimi,
bütpərəstliyə qalib gələn Xristianlığın özündə də
müxtəlif təriqətlə rin yaranması prosesi daha da
dərinləĢir
və
bu
proses
xristiandaxili
ziddiyyətlərin
dərinləĢdirici
bir
faktoruna
çevrilir. Bir qayda olaraq bu mübarizədə im-
peratorlar və hakimiyyət tərəfindən dəstəklənən cərəyan nümayəndələri
ortodoksal
15
, baĢqaları isə heretik
16
adlandırılırdı və rəsmi kilsə artıq
heretiklərin təqibinə baĢladı. Ziddiyyətlərin əsas mövzusu isə artıq
tanrılaĢdırılan Ġsanın təbiətinə münasibətdə fərqli mövqelərin mövcud
olmasından irəli gəlirdi. Bu problemə xristianlıqda xristologiya deyilir.
15
Ortodoksiya (yunanca ―orthodoxos‖) - hər hansı bir təlimin, dünyagörüĢünün,
təməl xəttini əks etdirən təlim. Bu təlim nüfuzlu dini qurumlar tərəfindən
dəstəklənir.
16
Heres (yunanca ―hairesis‖) sözünün iki mənası vardır: 1) Rəsmi (ortodoks) dinin
ehkam və təĢkilat formalarından fərqlənən dini təlim; 2) qəbul olunmuĢ
dünyagörüĢündən və qaydalardan yayınma. Hərfi mənada isə ―hairesis‖ sözü yunan
dilində ―özəl dini təlim‖ deməkdir və ortodoksiya tərəfindən qəbul edilmir. Bu sözlə
dinə yenilik gətirənləri (bidətçiləri) də adlandırırlar.
15
Beləliklə də xristian kilsəsinin dövlət dininə çevrilməsi, ehkamlarının
təsbit olunması və heretikləri damğalayaraq yalnız bir rəsmi xəttin düzgün
olması fikrini təsdiq etmək üçün Kilsə yığıncaqlarının çağırılması prosesi
baĢlandı.
Müqəddəs Kitablar – xristian
fəlsəfəsinin mənbəyi kimi
Məlum olduğu kimi, Xristianlıq öz ifadəsini Ġlahi vəhylərlə və
Müqəddəs Kitablarda tapmıĢ dinlərdəndir (sacra scriptura). Bu cür dinlərə
revelyasionist dinlər deyilir. Belə ki, revelyasionizmdə kitaba çox böyük
hörmət və ehtiramla yanaĢma tərzi xassdır.
Xristianlığın Müqəddəs Kitablar toplusu Bibliya adlanır. Bibliya
Əhdi-Ətiq
17
və Əhdi-Cədid
18
adlı toplulara bölünür. Onların hərəsi, öz
növbəsində, çoxlu kitablardan ibarətdir. Əhdi-Ətiq xristian kilsəsi tərəfindən
qəbul edilən qədim yəhudi dininin Müqəddəs Kitablarıdır. Lakin bu kitabları
qəbul edərək, kilsə xadimləri onları özünəməxsus tərzdə yozub öz
dünyagörüĢlərinə uyğunlaĢdırıblar. Yəni, xristianlar Əhdi-Ətiqin bir çox
yerlərini yəhudilərdən bir qədər fərqli baĢa düĢürdülər. Məsələn, xristianlar
hesab edirlər ki, Müqəddəs Kitabın bəzi yerlərində Ġsanın gəlməsinə iĢarələr
vardır. Lakin yəhudilər bunu qəbul etmirlər.
Əhdi-Cədid isə yalnız xristianlar tərəfindən qəbul edilir. O bir neçə
hissədən ibarətdir. Orada Ġsanın həyatı haqqında bəhs edən 4 Ġncil [Mattadan
(Matthias), Markusdan (Marcus), Lukasdan (Lucas) və Yəhyadan (Ioannus)]
vardır. Bu Ġncillərdən baĢqa bir çox digər Ġncillər də mövcuddurlar, lakin
onlar kilsə tərəfindən rədd edilmiĢdirlər. Daha sonra Əhdi-Cədiddə Ġsanın
həvariləri haqqında hekayələr «Apostolların iĢləri», «Apostolların
məktubları» (14 məktub) və sonda axirət hadisələrindən bəhs edən
17
Əhdi-Ətiq (Qədim Əhd - Tanrı ilə yəhudilər arasında olan andlaĢma) dörd hissəyə
bölünür: Tövrat – Musanın Qanun kitabı (ilk 5 kitab), Tarixi k itablar (―YeĢua‖
kitabı ilə baĢlayaraq cəmi 12 kitab), Poetik kitablar (―Zəbur‖ və digər 4 kitab),
Peyğəmbərlərin kitabları (―YeĢaya‖ peyğəmbərin kitabı ilə baĢlayaraq cəmi 17
kitab). Yəhudilər Əhdi-Ətiqi ―Tanah‖ adlandırırlar.
18
Əhdi-Cədid (Yeni Əhd – Tanrının Ġsa vasitəsi ilə yəhudilərdə bağladığı yeni əhd)
27 kitabdan ibarət olub, yunan dilində yazılmıĢdır. Ġlk dörd kitab Ġsanın həyatı
haqqında rəvayətlər toplusu olan İncillərdir (Mattanın, Markusun,Lukasın və
Yəhyanın). Daha sonra Ġsanın həvarilərinin gördükləri iĢlər haqqında bəhs edən
―Həvarilərin işləri” kitabı və onların müxtəlif xristian icmalarına və Ģəxslərə
ünvanlandırdıqları Məktubları gəlir.
Dostları ilə paylaş: |