16
«Apokalipsis» kitabı vardır. Bibliyanın tərkibi son olaraq, əsasən, IV əsrdə
Ümumdünya Kilsə Məclislərində
19
təsdiq edilmiĢdir. Amma sonralar da
onlarda bəzi dəyiĢiliklər edilmiĢdi
20
.
Xristian
dünyagörüĢü
və
fəlsəfəsinin formalaĢmasında Ġncillərdə əks olunan rəvayətlərin müstəsna
rolu olmuĢdur.
Xristianlıqda Tanrının mahiyyəti haqqında baxıĢlar yəhudilikdən bir
qədər fərqlənir. Bir çox tədqiqatçılar bu fikirdədirlər ki, yəhudilikdən fərqli
olaraq, xristianlıqda monoteizm (təktanrılıq ideyası) o qədər də mütləq
xarakter daĢımır
21
. Xristian monoteizmi daha çox bütpərəstliklə rəqabətdə
formalaĢdığından, o, bu düĢüncə tərzinə uyğunlaĢmağa məhkum idi. Buna
görə də xristian monoteizmində Tanrının üç sifətdən ibarət olması (Ata,
Oğul, Müqəddəs Ruh) ideyası yaranmıĢ və sonralar bu istiqamət
xristianlıqdakı baĢqa cərəyanlara qalib gəlmiĢdir. Belə ki, Avropada mütləq
monoteizmə sadiq qalan və trinitarizmi rədd edən qruplar mövcud olsa da
(məs. moharxianlar təriqəti), rəsmi kilsə onları küfrdə ittiham edib təqib
edirdi.
Əhdi-Ətiqin birinci kitabında rəvayət edilən hekayələr orta əsr xristian
fəlsəfəsindəki kosmoqonik
22
görüĢlərin formalaĢmasında xüsusi rol
oynamıĢdır. Burada Tanrı tərəfindən dünyanın yaradılması hekayəsi
müstəsna rol oynamıĢdır
23
. Burada həmçinin insanın da yaradılması
haqqında söhbət açılır. Bu mövzu həmin kitabın ikinci fəslində də bir qədər
fərqli tərzdə rəvayət edilir. Kitabın üçüncü fəsildə isə ilk insanların (Adəm
və Həvvanın) qadağan olunmuĢ ağacdan meyvə yeməsi, bunun nəticəsində
onların ilk dəfə günaha batmaları və cənnətdən qovulmaları haqqında
rəvayətlər vardır. Bu rəvayətlər eyni zamanda xristian antropologiyasının
24
19
Kilsə Məclisləri - III əsrdən baĢlayaraq, dini təlim, kilsə idarəçiliyi və intizam
məsələləri ilə bağlı problemləri həll edən xristian Kilsəsinin ən yüksək rütbəli
ruhanilərin qurultaylarıdır. Kilsə Məclisləri ümumdünya və yerli olur.
20
Məsələn, xristian müəllifləri etiraf edirlər ki, Markus Ġncilinin 19-cu fəsilindəki 9-
20 misraları ora sonradan əlavə edilib. Bax: The Holy Bible. New International
Version. New York. ("Harper Paperbacks"), p. 908.
21
Самыгин С. И., Нечипуренко В. Н., Полонская И. Н. Религиоведение:
социология и психология религии. Ростов-на-Дону: Феникс, 1996, с. 316-317.
22
Kosmoqoniya – kainatın yaranması haqqında təlim.
23
YaradılıĢ 1.
24
Antropologiya - təbii və süni mühitdə insan varlığının fundamental problemlərini
tədqiq edən elmi idrak sahəsidir. Teologi antropologiya insanın Ġlahi varlıqla
münasibətləri ilə məĢğuldur.
17
da əsasını təĢkil etmiĢdir. Belə ki, xristian təlimində Adəm və Həvva,
qadağan olunmuĢ ağacdan meyvə yedikləri üçün, güna-
Gustav Dyure. Adə m və
Həvvanın cənnətdən
qovulması
ha batdıqlarından sonra cənnətdən
qovuldular və bu səbəbdən, onlardan
törənən bütün bəĢəriyyət, əcdadlarının
bu ilkin günahına görə məsuliyyət
daĢıyır. Deməli insanlar bu dünyada
günahkar
doğulurlar. Lakin ilkin
günahdan azad olmaq da mümkündür.
Bunun üçün Ġsaya bir Tanrı kimi iman
etmək lazımdır.Çünki, Tanrı dünyaya
insan obrazında gəlmiĢ, bəĢəriyyətin
günahlarını öz üzərinə götürmüĢ və
könüllü olaraq bəĢəriyyət
naminə
ölümü qəbul etmiĢdir. Bu səbəbdən
ona iman edənlər ilk günahdan azad
olurlar, öz həyatını Tanrıya ibadətlərdə
keçirirlər, xeyirxahlıq edirlər, Ģərdən
uzaqlaĢırlar. Yəhudi-
liyin rədd etdiyi ―ilk günah‖ konsepsiyası məhz xristian fəlsəfəsi nin
məhsulu olduğundan bu hərfi mənada Bibliyada yoxdur.
Tanrının var olması və gözəgörünməz olması
25
, əqllə və duyğu ilə
dərk olunmaması
26
xristian
filosoflarının tez-tez istinad etdiyi
mövzulardandır. Bu mövzu bəzi hallarda yeni platoçu üslubda yozulurdu.
Xristian etikasının əsasını isə «ÇıxıĢ» kitabının 20-ci fəslində olan 10 ehkam
təĢkil edir.
Orta əsr xristian fəlsəfəsinin ən populyar mövzularından biri Ģərin
təbiəti haqqında olan düĢüncələr, Tanrının bu Ģəri törətməməsi, ondan
uzaqlaĢması mövzusu (teodiseya) idi. Bu problemin həll olunmasından ötrü,
Əhdi-Ətiqin «Əyyub» kitabına tez-tez müraciət edilirdi.
Xeyir, Ģər, günah problemləri peyğəmbər Davuda aid edilən «Zəbur»
kitabında da hallanmaqdadır. Burada bu problemlərin həlli isə, Tanrı
tərəfindən göndərilmiĢ Ģəxsiyyətlə və gələcəkdə olacaq ədalətli Ġlahi
mühakimə ilə bağlanır
27
.
25
ÇıxıĢ 3:14; 33:20.
26
Qanunun təkrarı 4:11-19.
27
Zəbur 2.
18
Xristian fəlsəfəsində ən çox hallandırılan baĢqa mövzulardan biri də
bu dünyanın müvəqqəti, keçici olmasıdır. Bu məsələ isə həyatın mənası,
ölümə münasibət kimi problemləri ortalığa çıxarırdı. Bu suallar haqqında
düĢünən mütəfəkkirlər isə bir çox hallarda Bibliyanın «Vaiz» kitabına
müraciət etmiĢdirlər.
Patristika dövrü
Patristika (latınca ―pater‖ ata deməkdir) – II-VIII əsrlər xristian
mütəfəkkirlərinin (xristian atalarının) teoloji, fəlsəfi və siyasi-ictimai
təlimlərinin (doktrinalarının) cəmini ifadə edən termindir.
Patristika antik dövrdə quldarlıq quruluĢunun böhranı zamanı
qnostisizmlə, müxtəlif hereslərlə, bütpərəst dünyagörüĢü ilə mübarizədə, və
eyni zamanda antik dünyasının müxtəlif fəlsəfi-dini təlimləri ilə mürəkkəb
münasibətlərə girərək yaranmıĢdır.
Patristika dövrü öz növbəsində bir neçə dövrə bölünür:
1. Apologetlərin fəaliyyəti dövrü (II - III əsrlər). Apologetlər
28
Xristianlığın təməl prinsiplərini bütpərəstlərin və yəhudilərin tənqidlərindən
müdafiə edən xristian mütəfəkkirləridirlər. Onların fəaliyyət göstərdiyi sahə
isə apologetika adlanır. Apologetika - dini təlimin əqlə əsaslanan dəlillərlə
müdafiə edilməsidir.
Apologetləri iki hissəyə bölürlər:
- Yunan dilində yazan Ģərq apologetləri;
- Latın dilində yazan qərb apologetləri.
IV-cü əsrdə Romada Xristianlıq dövlət dini elan edildikdən sonra
apologetikaya artıq ehtiyac qalmamıĢdır. Bundan sonra xristian teoloqları
hereslərə qarĢı rəddiyyələr yazırdılar.
2. Rəsmi xristian (kilsə) təliminin sistemləşdirilməsi dövrü (IV - V
əsrlər). O dövrdə müxtəlif xristian mütəfəkkirlərinin pərakəndə olan fəlsəfi
fikirlərinin əvəzinə vahid dini konsepsiya meydana gəlmiĢdir. Bu iĢdə ən
böyük nailiyyətləri Kappodokiyalı atalar əldə etmiĢdir.
3. Xristian ehkamlarının möhkəmlənməsi və sabitləşməsi dövrü (VI
əsr) (Leontius Ģərqdə, Boetsius qərbdə).
Patristika dövrü VII əsrdə Yohannes Damaskenosun fəaliy-yətindən
sonra baĢa çatmıĢdır. O, həm də sxolastikanın əsaslarını ifadə etmiĢdir.
Bundan sonra xristian fəlsəfəsində sxolastika dövrü baĢlanmıĢdır.
28
Yunanca ―apologetikos ‖ - müdafiə olunan bir Ģey mənasını daĢıyır.
Dostları ilə paylaş: |