Aydın Əli-zadə
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
23 Ġsgəndəriyyəli Filonun fəlsəfəsi Ptolemeylərin hakimiyyəti altında olan Misir ellinizm dövründə ən inkiĢaf et-miĢ ölkələrindən biri idi. O, eyni zamanda qədim dünyanın mədəniyyət mərkəzlərin-dən biri idi. MəhĢur kitabxanası olan Ġs-gəndəriyyə Ģəhərində müxtəlif ölkələrdən gəlmiĢ tanınmıĢ alimlər çalıĢırdı. Ptole-meylər həm də müxtəlif dinlərin və dini ənənələrin bir- biri ilə yaxınlaĢması, onların ziddiyyətlərini ortalıqdan qaldırılma siya-sətini aparırdılar. Bunun nəticəsində dini-fəlsəfi sinkretizm meylləri güclənmiĢdi. Bu prosesə Ġsgəndəriyyədə yaĢayan çoxsaylı yəhudi icması da cəlb edilmiĢdi. Yəhudilərin çoxu öz doğma dillərini unudub yunanca danıĢırdılar və yunan mədəniyyətinin bir çox elementlərini mənimsəmiĢdirlər. Lakin, eyni zamanda, yunanlar və Ġsgəndəriyyədə yaĢayan baĢqa xalqlar da yəhudilər vasitəsilə Yaxın ġərq mədəniyyəti ilə yaxından tanıĢ olmuĢdurlar. Eramızdan əvvəl III əsrdə Ġsgəndəriyyədə ilk dəfə olaraq Əhri-Ətiq yunan dilinə tərcümə edilmiĢdir. Bu tərcüməni Septuaqinta 37 adlandarmıĢdırlar. Bu hadisə yunanların yəhudi mədəniyyəti və dini ənənəsi ilə daha da yaxından tanıĢ olmasına gətirib çıxarmıĢdı. Nəticədə isə yunan- yəhudi sinkretizminə təkan vermiĢdi. Yunandilli yəhudilər yəhudi ictimai fikri dinini və ənənəsini yunanlara çatdırmaq və onlar tərəfindən sərbəst baĢa 37 Septuaginta – yetmiĢ nəfərin tərcüməsi. Rəvayətə görə, Misir hökmdarı II Ptolemeus Filadelf (e.ə. 285 - 246) yəhudilərin Müqəddəs Kitabı haqqında eĢidib, onu yunan dilinə tərcümə etmək və Ġsgəndəriyyə kitabxanasına yerləĢdirmək fikrinə düĢdü. Bu məqsədlə o, yəhudi kahini Eleazara bu iĢi yerinə yetirmək üçün tərcüməçi heyyətin təĢkil olunması haqqında müraciət etdi. Bundan sonra hər 12 yəhudi nəslindən 6 nəfər tərcüməçi seçildi, və onlar Faros adasında bir birindən təcrid olunmuĢ halda iĢə baĢladılar. ĠĢi bitirəndən sonra, bu 72 (və ya 70) nəfər adamın tərcümələri müqayisə ediləndən sonra məlum olmuĢdur ki, onların hamısı, hərfinə qədər, bir-birinə tamamilə uyğun gəlmiĢdir. (Philo.Vita Mosis.2; Josephus Flavius.Antiquitas Judaeorum.XII.2; Irenaeus.Adversum haereses.III.15; Clementus Alexandrus.Stromata.I — II). 24 düĢülməsi üçün Əhdi-Ətiqin mətnlərini və məzmununu alleqorik yozmalara məruz qoymaq məcburiyyətində qalmıĢdırlar. Beləliklə burada ilk dəfə olaraq Müqəddəs Kitabların yozulması əsasında yeni fəlsəfə yaranmıĢdı. Bu cür fəlsəfəni ekzegetika adlandırmıĢdırlar. Ekzegetikanın ən görkəmli nümayəndəsi yəhudi mənĢəli Ġsgəndəriyyəli Filon (Philon Alexandreus) (e.ə. I - b.e I əsrləri) olmuĢdur. Onun fəlsəfəsinin əsasını Tövratın mənasının yozulması təĢkil edirdi. Filonun fikrincə bütün Tövrat bir alleqoriyadır, təvildir. Orada təsvir edilən hadisələr Musa tərəfindən qəsdən sadə hekayələr Ģəklinə salınmıĢdı. O bunu Tovratın dərin mənəvi mahiyyətini gizlətmək üçün etmiĢdi. Yəni Tövratın hekayələrin zahiri heç də onun əsl mahiyyətini açmır. Əsl mahiyyət isə həmin hadisələrin batinindədir. Batin isə yalnız seçilmiĢ insanlara açılır. Onun haqqında bilik Ġlahi bir nemətdir və ona təkcə əql vasitəsilə çatmaq mümkün deyil. 38 Lakin, digər tərəfdən, əqli də inkar etmək olmaz. Çünki yalnız onun vasitəsilə anlama prosesi baĢ verir. Bu səbəbdən idrak prosesində həm Ġlahi ilham, həm də əql eyni dərəcədə rol oynamır. Daha doğrusu əqlin inkiĢaf etdirilməsi, elm və fəlsəfənin öyrənilməsi prosesi, mənəvi biliyin alınması üçün ilkin Ģərtdir. Müxtəlif elmlər fəlsəfi biliyin artmasına, fəlsəfi biliyin artması isə əqli Ġlahi tərəfindən verilmiĢ mənəvi müdrikliyə gətirir. Yalnız bu halda Müqəddəs Kitabın əsl mənəvi məzmunu insan üçün açılır. 39 Filonun fikrincə yunan fəlsəfəsinin və Əhdi-Ətiqin Ġlahi müdrikliyinin mənbəyi birdir. Onların mənbəyi Loqosdur. Loqos isə Tanrının sözü, qanunu, ideyaların toplusu olaraq Ġlahidə yerləĢir və Onun sözüdür. Amma əgər Əhdi-Ətiqdə müdriklik birbaĢa Tanrının sözüdürsə (vəhydirsə), yunan fəlsəfəsi bu sözün insanlar tərəfindən düĢüncələr nəticəsində ifadə edilməsidir. Məsələyə bü cür yanaĢmağa Filonu Əhdi-Ətiqin çox sadə, ibtidai dili və antropomorfizmləri 40 vadar etmiĢdi. Məsələ bundadır ki, yunan elmi və 38 Legum allegoriae (Alleqorik yozma) II, 85 // The Works of Philo Judaeus. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854-1890. http://www.earlychristianwritings .com/yonge/book3.html 39 Legum allegoriae, III, 244-245. // The Works of Philo Judaeus. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854-1890. http://www.earlychristianwritings .com/yonge/book4.html 40 Antropomorfizm (yunanca ―anthropos‖ - insan və ―morphe‖ - forma) – Tanrının insan xüsusiyyətlərində və ya obrazında təsəvvür edilməsidir. 25 fəlsəfi ənənəsini bilən Filon, bu cür sadəliklə barıĢa bilmirdi. Dindar yəhudi olaraq, o, monoteizmi və kreasionizm 41 konsepsiyalarından imtina etmədən, Əhdi-Ətiqin, ona ibtidai görsənən yerlərini təvillərə məruz qoyurdu. Müqəddəs Kitabın yunan fəlsəfi fikri ilə uyğun olan yerlərinə isə daha da çox nəzər yetirirdi və onları yeni pifaqorçuluq, neoplatonizm, stoisizm üslublarında yozub təqdim edirdi. Beləliklə Filon fəlsəfəsində Əhdi-Ətiqin Tanrısı yunan fəlsəfəsi metodları ilə yozulub yeni atributlar alırdı. O, artıq hər bir çoxluğun üzərində yüksəlmiĢ mütləq monadadır 42 . Tanrı elə bir vahiddir ki, Onun yanında baĢqa vahidlər yoxdur, O kamildir, bölünməzdir 43 . Tanrının əsl mahiyyətini əqllə dərk etmək mümkün deyil. Ġnsanlar onun varlığı haqqında biliyə malik ola bilərlər, lakin Onun nə olduğunu bilə bilməzlər. Ona görə də Tanrı Musaya özünü Yahve (var olan) adı ilə açmıĢdı və özünün digər adlarını açmamıĢdı. Tanrının nə olduğunu dərk edilməsi apofatik (mənfi) teologiya 44 vasitəsi ilə mümkündür. Ġnsan dili kamil deyil və onun vasitəsi ilə Tanrının bütün keyfiyyətlərini tələffüz etmək olmaz. Ona görə də apofatik teologiyanı tətbiq edərək, demək olar ki, Tanrının heç bir Ģeyə ehtiyacı yoxdur, bölünməzdir, bənzəri yoxdur, dəyiĢməzdir və s. Beləliklə hər Ģeyi inkar edərək elə bir nəticəyə alınır ki, onun haqqında heç bir Ģey demək artıq mümkün olmayacaq. Bu hala çatanlar öz ―Mən‖inin xaricinə çıxaraq, ekstaz halına daxildir, sonra isə daha da yüksək mistik məqamlara qədəm qoyur. Bu məqama çatan adam Tanrıyla görüĢür, amma onu dərk edə bilmir, çünki 41 Kreasionizm (latınca ―creatio‖ yaradılıĢ deməkdir) – bütün canlı aləmin Tanrı tərəfindən yaradılmasını iddia edən təlimdir. Kreasionistlər canlı aləmin təkamül nəticəsində inkiĢaf etməsi fikrini rədd edirlər. 42 Monada - varlığın substansial vahididir. 43 Legum allegoriae, II, 2,3. // The Works of Philo Judaeus. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854-1890. http://www.earlychristianwritings.com/yonge/book3.html 44 Apofatik teologiya - Tanrının varlığını birbaĢa təsdiq etməyərək, inkar yolu ilə, Onun haqqında iĢlənilən bütün anlayıĢların yetərsiz olduğunun təsdiq edilməsidir. Yəni Tanrının bütün düĢünülən və düĢünülməyən anlayıĢlarından uca olması, onun varlığını subuta yetirir. Bunun əksi olan katafatik (pozitiv) teologiya isə, maddi dünyada mövcud olan Ģeylərlə Tanrının varlığına iĢarə edən analogiyaların tapılmasından və bu analogiyalarla Tanrının varlığının sübuta yetirilməsindən ibarətdir. Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|