Aydın Paşayev
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
14 “Ağ”ın rəng bildirməsindən baĢqa, bir çox məna və funk- siyaları vardır. Bu münasibətlə tarixçi Əbülfəz Əliyev “Tarixin də- rin qatlarına doğru” adlı məqaləsində yazır: “Zaman-zaman Ģaman türklər “ağ” iĢığı ata, al rəngi günəĢə aid etmiĢlər. Müxtəlif türk tayfaları 99 müqəddəs tanrını müxtəlif rənglərlə rəmzləĢdirmiĢ, öz adlarını gah bu, gah da baĢqa müqəddəs yaradıcı, yaxud ruhlarla bağlı dəyiĢdirmiĢlər. ġərqdə olanlara ağ, Qərbdə olanlara qara, ya da müəyyən böyük bir bölgüdə ġimalda olana qara, Cənubda olana ağ rəngini bağlamıĢlar. Beləliklə, yüzlərlə çayın, bulağın adı “Ağ su” və “Qara su”, Ağ dəniz, Qara dəniz, Ağdağ, Aladağ, Qaradağ və s. yaranmıĢdır. Lap qədim çağlarda türklər dünyanın ancaq bütöv olduğunu, ağla-qaranın çuğlaĢdığını qəbul edir, sonra ağın qaradan ayrıldığını, onlar arasında sərhəd yarandığını düĢünmüĢ, dünya ikiyə ayrılmıĢ, qara ağdan çox sayılmıĢ, “Qara” böyük mənasında, “ağ” – kiçik mənasında iĢlənmiĢ, sonra bu ikisinin or- tağı “ala” yaranmıĢ və s. Türklər Qara dəniz sahillərinə qədər özləri ilə Ģamançılıq dünyagörüĢündən doğan inanclar, onqonlar, tanrı adları, çay adları, yer adları daĢıyıb yaymıĢlar. Onlara görə, Ay, ulduz, GünəĢ, ağac, su, iĢıq, ruh, insan – nə varsa hamısı bir vəh- dətdədir. Hamısı canlıdır, hamısının əsası ölməz ruhlardır” (“Azər- baycan” jur.№ 10, 1989. səh. 130) (bax: Qara, Alan). “Ağ” və ”qara” rənglər üzərində aparılan müĢahidələr bir da- ha göstərir ki, onlar rəng bildirməkdən əlavə, hər ikisi böyük, nəhəng, igid, qoçaq, qorxmaz və s. kimi mənalarda iĢlənmiĢdir. Lakin onlar eyni mənada əks qütbdə dayanmıĢ və antonim çalara malikdir. Zənnimizcə, onların böyüklük və kiçikliyi gecə və gündüzün bir-biri ilə münasibətinə bərabərdir . Ağ div (mif.) – “Böyük div” deməkdir. Bax: Div. Ağ div olsa belə, onun oxundan Söyüd yarpağı tək əsərdi inan (Xġ-56). Ağ günbəd (top.) – “ĠĢıqlı”, ”parlaq” günbəd deməkdir. ġah da ağ geyinib yola düzəldi, Həmən Ağ günbədin üstünə gəldi. Onda ki, Ģux etmiĢ göyun Zöhrəsi, Ağdı Zöhrə kimi onun çöhrəsi (YG-254).
15 Qədim astroloji anlayıĢa əsasən ağ rəng və cümə gününü ifadə edən Zöhrə (Venera) planetinin adı ilə əlaqədar olaraq belə adlan- dırılmıĢdır. Bu günbəddə yeddinci iqlim padĢahının qızı yaĢayır. Burada Ağ günbəd Zöhrə planetinə bənzədilmiĢdir.
mədili Ağsunqar (1131-1134) Marağa və Ruyindiz (Ruyin-Dej) qalasından ibarət olan vilayət hökmdarlığının banisidir. Ondan Ağsunqurun nəsli güc aldı, Əcdadı kamala yetdi, ucaldı (YG-34). Burada söhbət Marağa hakimi Körpə Aslan Ģahdan gedir. Ağsunqur “Böyük sunqur” deməkdir. Sunqur (sunqar) və ya Ģunqar Ģahinlər fəsiləsinə aid quĢdur. Ġriliyi ilə seçilir. Əlçatmaz qayalarda yuva salır. Qədimlərdə ov quĢu kimi məĢhur olmuĢ- dur. Ağ Ģunqar quĢları xüsusilə daha yüksək qiymətləndirilmiĢ- dir. Təsadüfi deyildir ki, XII-XIII yüzilliklərdə Marağa hakim- ləri tanınmıĢ ağsonqurilərin adı da Ģunqar, məhz ağ Ģunqarla bağlı olmuĢdur. XII yüzillikdə Gəncə əmiri Qarasonqurun da adı eyni mənĢəlidir. ġübhəsiz ki, Azərbaycan ərazisində Ģunqar (sonqur) adlı tayfa mövcud imiĢ. Bu tayfanın adı Qaradağ rayo- nundakı ġonqar qəsəbəsinin və QutqaĢen (indiki Qəbələ - A.P.) ərazisində ġonqar bulağın adında əks olunmuĢdur (“Elm və həyat”, № 8, 1986 . səh. 23-24). Alan (top.) – Əsasən Terek çayından baĢlayaraq ġimali Qaf- qaz və Don ilə Volqa boyu ərazilərini əhatə edən dövlətin adı . O ərazidə yaĢayan xalqın adı ilə əlaqədardır. Alan dövləti o dövrdə öz keçələri ilə məĢhur olmuĢlar. Kəyan çadırının dörd yanı bu gün
“Xəmsə”nin “Ġzahlar”ında Alan “qədim rus vilayətlərindən biri” kimi izah olunmuĢdur. Son dövrlərdə isə bəzi rus ono- moloqları “Alan” toponimini rus toponimi kimi yox, fars to- ponimi kimi izah edir və sübut etməyə çalıĢırlar ki, alanlar fars dilli xalqlar olmuĢlar, halbuki “Alan” toponiminin etimologiyası özü bu problemi həll edir. “Alan” toponimi “al” və “an” hissələ- rindən ibarətdir. “Al” və bu kökdən düzələn “ala” sözləri həm 16 qədim türk dillərində, həm də müasir Azərbaycan dilində rəng adı bildirməkdən əlavə, “böyük”, “geniĢ” mənalarını da ifadə edir (Müasir dövrdə “ala göz” dedikdə “iri və parlaq göz” nəzər- də tutulur.) “An” isə qədim dövrlərdən çöxluq və ya məkan an- layıĢı bildirən bir ünsür kimi türk dillərində mövcud olmuĢdur. Muğan düzünün Ģimal hissəsinin qədim adı da “Alan düzü” adlanmıĢdır ki, bu da alanların adı ilə əlaqədardır. Qafqazın Terek (bizcə, bu toponim də “türk” sözündən yaranmıĢdır) çayı vadi- sindəki Dəryal dərəsinin qədim adı da “Alan qapısı” adlanmıĢdır. Bu da orta əsrlərdə BaĢ Qafqaz silsiləsindən keçən mühüm dağ yoluna sahib olan alanların adı ilə əlaqələndirilir (ASE, I. səh. 212). Son illərdə o ərazidə yaĢayanlar Kutlar toponimini Kurtlaq (Qurdluq mənasında), Ortalan (və ya Artalan) toponimini isə Orta-Alan (“srednyaya polyana”) kimi bərpa etmiĢlər. Lakin rus toponimistləri buna etiraz edirlər. (“Теория и методика оно- мастических исследований”. “Наука”. М. 1986. стр.50). Əgər o ərazidə “Orta Alan” toponimi varsa, demək, AĢağı və Yuxarı Alan da olmalıdır... Bütün faktlar bir daha sübut edir ki, “Alan” türk sözüdür və qədim türk xalqlarının yaĢadığı ərazinin adıdır.
Yağmur tək ölkəyə etmiĢdir basqın (Ġ-312). Bu da tarixi həqiqətdir ki, qədim Kiyev-Rus dövləti, Da- ğıstan və Azərbaycan xalqları köçəri rusların yox, poleves, peçe- neq, xəzər, qıpçaq və digər türk xalqlarının basqınlarına məruz qalmıĢlar. Mirzə Bala “Azərbaycan tarixində türk Albaniya” əsərində Abbasqulu ağa Bakıxanovun dediklərini təsdiq edərək göstərir ki, “Albaniya” ilə “Alan” adlarının bir-birindən alınması ehti- malı vardır (“Azərbaycan” jurnalı, №10, 1989. səh. 127). L.N. Qumilevin “Otkrıtie Xazarii” kitabında eramızın 80-cı ilinə aid bir xəritə də vardır. Bu xəritədə Alan dövləti Xəzər dənizinin Ģimalında, dənizin Ģimal hissəsinin Ģərqində və qər- bində yerləĢir. 370-ci ildə Hunlar Alanı iĢğal etdi (Göstərilən əsər. “Nauka”. M., 1966. səh. 91, 99).
Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|