20
Bəhram, razı qalsın qoy ġidə, deyə,
Amül Ģəhərini verdi hədiyyə (YG-132).
“Arami-dil” (id.) – Nəğmə adı olub, “ürək rahatlığı” de-
məkdir.
Ġrəm “ Arami-dil” söyləyir ona (YG-145).
Səmada yerləĢən əfsanəvi bağ o qədər gözəl idi ki, hətta əf-
sanəvi Cənnət bağı – Ġrəm ona “Arami-dil” deyirdi. Belə halda
məna bir az dəyiĢir: Ġrəm bağının gözəlliyinə vurulub ona “Ürək
rahatlığı” nəğməsini oxuyurdu.
“ArayiĢi-xurĢid” (id.) – Orta əsr ġərq musiqi havalarından
birinin adı.
“ArayiĢi-xurĢid” salarkən haray
Getməzdi günəĢin bəzəyi bir ay (Xġ-168).
Araz (top.) – Kür çayının ən böyük qolu. Bir çox mənada –
Ģumercə “dağıdan çay”, ərəbcə “axan”, ”qaçan”, yunanca “səs-
küylü” olması güman edilir. Bir sıra mülahizələrə görə, Araz
“Ər-Ras” sözündən olub eramızdan əvvəl yaĢayan bir padĢahın
adının təhrif edilmiĢ formasıdır.
Yenə bu dərgahda torpağı öpər,
Çöldə aĢıb-daĢsa Araz nə qədər (Xġ-43).
ArəĢ, AriĢ (an.) – Rəvayətə görə, qədim Ġranın əfsanəvi oxa-
tanı olmuĢdur. Güya oxu çox uzaq məsafəyə atmaq qüdrətinə
malik imiĢ. Turan hökmdarı Əfrasiyab iranlılara qalib gəldikdən
sonra CəmĢid nəslindən olan Mənuçöhr adlı sərkərdəni Təbə-
ristanda həbs edir. Mənuçöhr xahiĢ edir ki, heç olmasa Ariya
torpağından bir ox məsafəsi qədər ona torpaq verilsin. Əfrasiyab
bu fikirlə razılaĢır. Ġskəndər adlı bir mələk onun köməyinə gəlir
və Mənuçöhrə bildirir ki, ox atmağı ArəĢə tapĢırsın. O, oxu
ArəĢə verir. Dəmavənd dağının zirvəsinə çıxaraq ArəĢin var
qüvvə ilə atdığı ox Təbəristan dağından süzərək Təbəristandan
keçib Xorasanda Ceyhun çayının kənarında nəhəng gövdəli bir
qoz ağacına sancılır. Bu mahir ox atanın qolu bədənindən ayrılır,
özü isə həlak olur. ArəĢin sürətli oxu Amul ilə Mərv arasındakı
məsafəni qət etdiyinə görə, həmin ox məsafəsini əhatə edən
ərazi Mənuçöhrin ixtiyarına keçir. Belə bir uğurlu hadisə mü-
21
nasibəti ilə Mənuçöhr böyük bayram mərasimi düzəldir və
həmin günü “CəĢni-tirkan” (Oxatanlar bayramı) adlandırır. Bu
bayram qədimdən Ġran GünəĢ ayının 13-də (21-22 iyun – 21-22
iyul) ənənəvi bayram kimi qeyd olunur. Maraqlıdır ki, ArəĢin
adına “Avesta”da ErexĢ Ģəklində təsadüf olunur. Müasir Ġran
Ģairi SəyavuĢ Kəsran “ArəĢi kamangir” (“Oxatan ArəĢ”) adlı
bədii cəhətdən çox qüvvətli bir poema da yazmıĢdır.
UçarmıĢ ArəĢin oxu, deyirlər,
Ad qəbiləsinin nizəsi qədər.
O ox Ģahımızla yarıĢsa əgər,
Kamandan çıxmamıĢ torpağa düĢər (LM-53).
Burada ġirvanĢah Axsitan ArəĢin oxu ilə müqayisə olunur.
Bəhram Gurun bəzi əmirləri də özlərini ArəĢə bənzədirlər.
“ArəĢi güclüyəm” deyir digəri (YG-120).
ġair Ġskəndərin oxluğunu da ArəĢin oxluğuna bənzətmiĢdir.
Oxu məgər ArıĢ oxluğundandır
Ki, daĢlarda dərin yara ondandır (Ġ-275).
Arran (top.) – Qafqaz Albaniyası ərazisinin qədim adıdır.
Kür və Araz çayları arasındakı ərazini – indiki Mil düzünü, Bər-
də, Gəncə və Beyləqan (Örənqala) Ģəhərlərini əhatə edirdi. Ġndi
Azərbaycanın düzənlik hissəsinə də Aran deyilir.
Arrandan baĢlamıĢ Ərmənə qədər
Onun fərmanına boyun əyirlər (Xġ-63).
Burada söhbət Məhin Banudan gedir.
Mirzə Bala “Azərbaycan tarixində türk Albaniya” əsərində
yazır: “Ağvanlar tarixində Arandan (Ağvanlarda ilk hökmdar)
sonra gələn on Arsaklı hökmdarların adları çəkilir. Yafəsdən sonra
“Böyük Arsaklar” sülaləsinə qədər 47 hökmdar adı qeyd olunur.
Yafəsdən sonra 11-ci hökmdar olan Aran zamanında həzrəti Ġb-
rahimin, 12-ci hökmdar olan “Gözəl Aray” zamanında Ġshaq pey-
ğəmbərin, 32-ci hökmdar Pərç zamanında isə Davud peyğəmbərin
gəldiyini söyləyir” (“Azərbaycan” jur., №-10.1989, səh. 126).
Arslan Ģah (an. birləĢmə) – Səlcuq hökmdarı Sultan Mə-
sudun (1135-1152-ci illər) qardaĢı II Toğrulun oğludur. II Toğ-
rul öləndən sonra Sultan Məsud Eldəgizi (bax) II Toğrulun az
22
yaĢlı oğlu Arslan Ģahın atabəyi təyin edir və onu Arrana hakim
göndərir. Sonralar Atabəy Eldəgiz Arslan Ģahın Ġraqda sultan
olmasında həlledici rol oynadı.
ġahların Ģahıdır, vüqarlı, adil
Adı Toğrul Ģahdır, özü rəhmdil.
Təxtü-taca çatdı, səltənət qurdu,
Arslan Ģah yerinə təxtə oturdu (Xġ-33).
ArĢimides (an.) – “Ġqbalnamə”də obraz adı.
Vardı ArĢimides adlı bir həkim,
PadĢaha ən yaxın olan bu nədim... (Ġ-444).
ArĢimides və ya ArĢimed (e.ə.282-212) qədim yunan me-
xaniki və riyaziyyatçısıdır. O, gənc ikən təhsil üçün Ġskəndə-
riyyəyə getmiĢ, o vaxtdan ixtiralara baĢlamıĢ, Misirin bir neçə
bataqlığını qurutmuĢ və Nil çayına sədlər çəkdirmiĢdir. Geriyə
qayıtdıqda vətəni romalılar tərəfindən mühasirədə idi. Bütün
məharət və gücünü vətəninin müdafiəsinə sərf edərək mühasirə-
nin iki il (214-212) uzanmasına nail olmuĢdur. Romalılar Ģəhərə
girdikdə ArĢimed bir riyazi məsələnin həlli ilə məĢğul imiĢ. Onu
həbs etməyə gələn əsgərə: “Gözlə, məsələni həll edim, sonra...”
demiĢ, əsgər isə səbr etməyib ArĢimedi öldürmüĢdür.
ArĢimedin əsərləri bir çox dillərə, o cümlədən, ərəbcəyə tər-
cümə edilmiĢ, onlara ġərq alimləri tərəfindən Ģərhlər yazılmıĢ-
dır. “Ġskəndərnamə”dən göründüyü kimi, Nizami bu əsərlərlə
yaxından tanıĢ imiĢ.
Aslan (kos.) – Ərəbcə Əsəd, farsca ġir bürcünün adı.
Səyyaf duman rəngli qılıncla durmuĢ,
Qılıncı Aslanın boynunu vurmuĢ (LM-186).
ġair Aslan bürcündən məcazi ad kimi istifadə etmiĢ, onu
aslana (zoonimə) bənzətmiĢdir.
GünəĢi göylərdə dolaĢan zaman
Sancıb saraltmadı əqrəbtək xəzan.
Tüstülənən bir teĢt vardı əlində,
Gəzib od saçırdı o, Zəngdə, Çində.
Yatırdı Aslantək iti dırnağı
Gah öküz sarğısı, gah gur dırnağı (Ġ-568).
Dostları ilə paylaş: |