168
Aygün
KƏRİMOVA
filologiya üzr
ə fəlsəfə doktoru
Agunxalilgizi@rambler.ru
TƏHSİLİN İNKİŞAFININ MƏRHƏLƏLƏRİ
Açar sözl
ər: mərhələ, elm, təhsil, informasiya, bilik.
Key words: stage, science, education, information, knowledge.
Ключивое слова: этап, наука, образование, информация, знание.
Doğrudan da, əgər elmi informasiya həddindən artıq çoxalırsa, insanın
intellektual imkanı əsasən yerində saydığı halda, elm gündən-günə
mür
əkkəbləşirsə belə söhbətlər tamamilə təbiidir.
Elmin son h
əddi barədə mübahisələr yalnız müasir dövrdə ortaya
çıxmamışdır. Bu haqda əvvəllər də danışılmışdır. Məsələn, XIX əsrdə
mexnikanın sürətli inkişafından sonra durğunluq yarandığı və mexanisizmin
elmi düşüncə tərzinə hakim kəsildiyi bir şəraitdə bundan sonra elmin yenə
inkişaf etməsi imkanı şübhə altına alınırdı. Elmin real inkişaf yolu isə göstərdi
ki, burada h
ər bir böhran həddindən sonra dünyanın yeni elmi mənzərəsinə,
yeni t
əfəkkür tərzinə keçidlə əlaqədar sıçrayışlı inkişaf başlanır və s. Lakin
müasir dövrd
ə elmin hüdudu ilə əlaqədar şübhələr daha çox sosial amillərin
t
əhlili nəticəsində yaranır. Bəs sonrakı inkişaf nəyin hesabına təmin
edil
əcəkdir?
D
əlillərə istinad edən tədqiqatçılar unudurlar ki, elmi işçilərin sayının
artması elmin inkişafını təmin edən yeganə amil deyil. Bu gün elmin tətbiqi
say
əsində istehsalatda ekstensiv inkişaf xəttindən intensiv inkişaf xəttinə
keçildiyi kimi, elmin öz inkişafında da intensiv xəttə keçid təmin edilərsə, elmi
işçilərin sayını artırmağa ehtiyac qalmaz.
İnformasiya tutumunun məhdudluğuna gəlincə, burada elektron-
hesablama maşınlarının yaddaşı insanın köməyinə gəlir. Elm özü öz gələcək
inkişafı üçün yol açır.
H
ətta texniki tərəqqi sahəsində, təbii enerji ehtiyatları sahəsində qarşıya
çıxan bir sıra prinsipial çətinliklərin də əlacı yalnız elmin tərəqqisində
axtarılır.
Lakin elmin inkişaf imkanları şübhə doğurmadığı halda, bu inkişafın
h
əmişə məhz müsbət nəticələrə gətirəcəyini hökm etmək mümkün deyil.
T
əsadüfi deyil ki, yeni elmi nailiyyətlərin tətbiqi, ikinci təbiətin yaradılması
sah
əsindəki fəaliyyət zamanı müəyyən cəhətlərin nəzərdən qaçırıldığı və
bunun b
əşəriyyət üçün böyük təhlükəsi yalnız müasir dövrdə aşkar edilmişdir.
İnsan təbiəti dəyişdirərkən milyon illər ərzində formalaşmış olan təbii ahəngi,
169
qaydanı pozduğuna fikir verməmişdir. O yalnız təbiət, bunun müqabilində,
qisas aldığı vaxt ayrılmış və səhvlərini düzəltməyə başlamışdır (6, 18).
Elm el
ə böyük nüfuz qazanmışdır ki, insan ekoloji problemi də məhz elmin öz
nailiyy
ətləri sayəsində həll edəcəyinə inir. Elm doğrudan da, bu problemi həll
etm
ək iqtidarındadır. Lakin yalnız bir şərtlə ki, elmdən planlı və
m
əqsədəuyğun surətdə, ehtiyatla istifadə edilsin, təkcə bugünkü nəticələr və
şəxsi mənfəət deyil, həm də planetin gələcəyi, bütün bəşəriyyətin taleyi nəzərə
alınsın. Bu isə artıq yeni təfəkkür deməkdir.
İnsan gələcək haqqında düşünərkən elmi-texniki tərəqqiyə böyük
ümidl
ər bəsləyir. Bəs elmi-texniki tərəqqi insanı hara apar.
Biz elmi texniki t
ərəqqinin mənfi tərəfləri də var ancaq bu hal o vaxt
labüddür ki, insan elmi-texniki t
ərəqqini deyil, elmi-texniki tərəqqi insanı
aparır.
Biz elmi-texniki t
ərəqqiyə, onun gələcəyinə və insan həyatında roluna böyük
ümidl
ə baxiırıq. Lakin bir şərtlə ki, elmi-texniki tərəqqi son məqsədə çevrilməsin
v
ə insan öz ixtiyarını elmin, texnikanın əlinə verməsin. Əksinə, elmi də,
texnikanı da çilovlayaraq onlardan yüksək bəşəri ideallara çatmaq üçün bir
vasit
ə kimi istifadə etsin (7, 112).
Müasir dövrd
ə insan özünə elmin vasitəsilə, lakin dialektik təfəkkür
əsasında, zəka işığında yol açmalıdır. Məgər zəka elmdən kənar bir şeydirmi?
Z
əka, heç şübhəsiz, elmlə bağlıdır. Lakin təkcə elmlə yox, həm də əxlaq və
inc
əsənətlə, insanın min illərdən bəri formalaşmış olan mənəvi idealları ilə,
humanist f
əlsəfi fikirlə və nəhayət, onun ən ali metodu olan dialektika ilə
bağlıdır. Zəka – bütün bunların vəhdəti, insanın intellektual, emosional və
m
ənəvi-əxlaqi inkişaf istiqamətlərinin birləşdiyi zirvədir. Bu gün yeni təfəkkür
adlandırdığımız düşüncə tərzi də məhz dialektik zəka, sözün böyük mənasında
kamal dem
əkdir. Cahanda kamalın qalib gəlməsi üçün əsas şərtlərdən biri isə
elmi-texniki t
ərəqqinin humanistləşdirilməsi, onun insanın mənəvi ideallarına
tabe edilm
əsidir.
Antik dövrd
ə praktik biliklər elmdən, elm isə fəlsəfədən hələ tamamilə
ayrılmamışdı. Ona görə də, bütün biliklərin mərkəzində, istər aşkar, istərsə də
qeyri-
aşkar şəkildə insan dayanırdı. Protaqorun sözü ilə desək, insan hər şeyin
meyarıdir.
Orta
əsr Şərqində elm praktik biliklərdən ayrılaraq fəlsəfə və ilahiyyat ilə
daha çox bağlandı. Bu dövrdə elmin humanitarlaşması onun təbii zəmindən
ayrılması ilə nəticələndi.
İntibah dövründəki praktik biliklər də orta əsr Şərq elmiylə bağlıdır.
Yeni dövrd
ə Elmi tədqiqatların istiqaməti texniki tələblərə uyğunlaşdırıldı
v
ə tədricən vahid elmi-texniki proses formalaşmağa başladı. Elmin texnika ilə
daha çox
əlaqələnməsi və riyaziləşməsi onu ilkin sinkretik başlanğıcdan daha
da uzaq
laşdırdı. Rasionalizm və texnisizm meyllərinin təzyiqi ilə elmdə
170
humanitar çalarlar solğunlaşdı və elmdən insana qarşı, onun emosional və
əxlaqi-mənəvi ideallarına qarşı istifadə edilməsi ehtimalı artdı. Elmin insan
m
ənəvi ahəngindən kənara çıxaraq onunla ziddiyyətə girməsi Qərb
sivilizasiyasının süqutunun təməlini qoydu.
Bu gün ABŞ-ın ulduz müharibələrinə hazırlıq sahəsindəki texniki
t
ədbirləri artıq insan nəzarətindən çıxaraq kompüterlərin nəzarətinə əsaslanır
ki, bu da insanın özünü elmi-texniki tərəqqinin ixtiyarına verməsi deməkdir.
Elmi-texniki t
ərəqqinin insanın hara apara biləcəyini isə biz artıq yuxarıda
izah etmişik. Yaranmış vəziyyətin real təhlükəsini bütün tərəqqipərvər
qüvv
ələrin nəzərinə çatdırmaq və bəşəriyyəti bu təhlükədən xilas etmək bu
gün dünya sosializm sisteminin tarixi v
əzifələrindən birinə çevrilmişdir.
Qlobal miqyaslı yeni təfəkkürə keçidi zəruri edən mühüm səbəblərdən biri
m
əhz elmi-texniki tərəqqidə insan amilinin ön plana çəkilməsinə, onun
humanistl
əşdirilməsinə, elmin hərbi sənayeyə və ümumiyyətlə, istehsala tətbiqinin
m
ənəvi meyar süzgəcindən keçirilməsinə olan ehtiyacdır. Ona görə də,
ölk
əmizdə yenidəqurmanın həyata keçirilməsi bir tərəfdən elmi-texniki
t
ərəqqinin sürətləndirilməsini və onun praktik tətbiqinin intensivləşdirilməsini
t
ələb edirsə, digər tərəfdən də, bu hadisənin yekun istiqamətinin insanın
yüks
ək mənəvi ideallarına tabe edilməsini nəzərdə tutur (2, 154).
Elm v
ə texnikanın bəşəriyyət üçün daha çox müsbət, yoxsa mənfi
n
əticələr törətdiyi barədə mübahisələr yeni deyil. Elmə müxtəlif münasibət, xüsusən
iki k
ənar mövqedən münasibət ictimai fikir tarixində dərin köklərə malikdir.
H
ələ XVIII əsrdə Volterlə Russo arasındakı mübahisələr həmin məsələyə əks
münasib
ətlərin klassik nümunəsi sayıla bilər. Fəlsəfi cərəyanlardan pozitivizm
v
ə ekzistehsializm arasındakı başlıca fərqlərdən biri də məhz onların elmə
münasib
ətdə bir-birinə əks olan kənar mövqelər tutmalarıdır.
"Elmi t
ərənnüm edən" pozitivizm insanın mənəvi fəaliyyətin digər sahələrinə
etinasızlıq göstərdiyi kimi, "incəsənəti tərənnüm edən" ekzistensializm də elmə
yalnız onun törətdiyi mənfi nəticələr prizmasından baxır. Elmə bu cür təzadlı
münasib
ət müasir dövrdə ssientizm və antissientizm kimi bir-birinə əks
c
ərəyanların mövqeyində daha aşkar surətdə üzə çıxır (1, 106).
Elmin, elmi-texniki t
ərəqqinin nailiyyətləri artdıqca bu məktəblər bir-birinə
əks olan iki cəbhəyə ayrılırlar.
Texnikaya v
ə onun sosial nəticələrinə münasibət baxımından da fəlsəfi
konsepsiyaları bir-birinə əks olan mövqelərə bölünərək texnisizm və antitexnisizm
mövqel
ərindən çıxış edirlər. Lakin ilk baxışda bir-birinə zidd olan bu cür kənar
mövqel
ər əslində eyni məqsədə xidmət edir, müasir cəmiyyətin sosial
ziddiyy
ətlərini pərdələmək niyyətini güdür. Belə ki, antissientizm və antitexnisizm
mövqel
əri cəmiyyətin bütün uğursuzluqlarının təqsirini elm və texnikanın üzərinə
atmaqla daxili sosial ziddiyy
ətləri gizlətməyə çalışır.
171
Ssientizm v
ə texnisizm mövqeləri (xüsusi halda texnoloji determinizm,
postindustrializm v
ə s.) isə elm və texnikanın inkişafına kapitalist ölkələrini
böhrandan xilas ed
ə bilən vasitə, ümid mənbəyi kimi baxır. Belə çıxır ki, elm və
texnikanın yüksək inkişaf səviyyəsi hətta daxili sosial ziddiyətləri də aradan
qaldırmaq imkanına malikdir. Bununla da, elmi-texniki tərəqqi ictimai
inkişafın vasitəsi yox, məqsədi kimi qələmə verilir (4, 24).
Əslində elmə xilaskar kimi baxmaq, yalnız ondan kömək gözləmək
m
əqsədi üçün deyil. Hər şey onun qabaqcadan insan tərəfindən necə
proqramlaşdırılmasından asılıdır.
Müasir elmin böyük imkanlarına heç kim şübhə etmir. Elmin inkişafı və
t
ətbiqi nəticəsində əvvəllər sehr, möcüzə sayılan hadisələr, insanın əsrlər boyu
arzusunda
olduğu süni vasitələr indi real həyat həqiqətlərinə çevrilir.
Əsrimiz raket əsridir, – deyirlər. Lakin raketlər bizi yalnız o vaxt işıqlı
sabaha aparır ki, onun sükanında humanist mənəviyyat, yeni təhsil paradiqması
dayanmış olsun! Sabah elmin necə idarə olunacağı, ondan hansı məqsədlər üçün
istifad
ə ediləcəyi bu gün təhsilin məzmununda texiniki və humanitar aspektlərin
tarazlaşdırıla bilməsindən asılıdır.
Y
əqin buna görədir ki, XXI əsrdə təhsil sistemində yeni paradiqmaya keçid
ilk növb
ədə təhsilin humanitarlaşdırılması ilə əlaqələndirilir. Professor Yaqut
Neym
ətov yazır: «Təhsilin humanitar paradiqmasının mənası peşə təlimi ilə
t
əhsilin üzvi vəhdətindədir. Axı təhsilin məqsədi şəxsiyyətin inkişafından
ibar
ətdir, təlim isə bu məqsədə çatmağın vasitəsidir. Əgər peşə təhsili öz
m
əqsədinə çevrilsə biz vasitə ilə məqsədi qarışıq salmış olarıq»
Elmin m
əqsəd və funksiyalarını, mənəvi aspektlərini bilmək təhsil
siyas
ətinin formalaşması üçün çox önəmlidir. Çünki təhsilin məzmununda elmi-
texniki bilikl
ərə birtərəfli qaydada geniş yer verilməsi və onların insanın daha
böyük amallar uğrunda mübarizəsində ancaq bir vasitə olduğunun öyrədilməməsi,
g
ənclərin bu amallardan xəbərsiz qalması təhsilin ali məqsədindən uzaqlaşmağa
g
ətirib çaxara bilər (5, 100).
172
ƏDƏBİYYAT
1. Əliyev N.Azərbaycan Respublikasının MBD ölkələri ilə elm və təhsil sahəsində əlaqələri.səh
96.
2. Həsənov E. Heydər Əlirev diplomatiyası və Azərbaycanın siyasi problemləri. Sosial siyasi
problemlər jurnalı. B.2007 səh.77.
3. Vəliyev E.V. Azərbaycan məktəbi ,problenlər, nailiyyətləp və prespektivlər.
B.2010.Səh.164.
4. Zeynalov.N. Elmi texniki və informasiya inqilabının ictimai inkişaf sisteminin təsirinə dair.
M.E.Akademiyası. B.2008.səh136.
5. Бах: мяс.: Кун Т. Структура научных революций. М., 1977; Структура и развитие
науки. Из Бостонских исследований по философии науки. М., 1978; Поппер К. Логика и
рост научного знания. М., 1983.
6. Нейматов Я.М. Образование в ХХI веке: тенденции и прогнозы. – М., 2002, стр, 119-
120.
А. КЕРИМОВА
РОЛЪ НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКОГО ПРОГРЕССА В РАЗВИТИЯ ОБРОЗОВАНИЯ
РЕЗЮМЕ
Статя поссвещена роли научно-технического прогресса в совершенствовании
научного потенциала высшых учебных заведений республики и намеченных
преобразований в этой области.
В условиях наличия еще малоизвестных проблем в сосиально-экономической и
духовной жизни общества переходного периода . Систематизированно изучены
отдельные аспекты этот проблемы ,сделано научное заключение о развитии научного
знания под влиянием научно -технического рогресса,предпологающее взаимное
сотрудничества всех исследователей в области общественных наук -
философов,сосиологов,экономистов ,историков и др.Для устоновления общих
закономерностей научного развития на современном этапе.
В статье паказывается что совершенствование науки и техники являетса
необхадимым условием изменил роли человека в общественной жизни республики
,средством достижения высших человечских идеалов.
A.KARIMOVA
THE ROLE OF SCIENTIFIC AND TECHNICAL PROQRESS IN THE
DEVELOPMENT OF EDUCATION
SUMMARY
The presented artiqle deals with the development of scientific and technical proqress
and reforms for the efficient use of scientific potensial of hiqher schools in our Republic.
173
The serions problems in the social, politikal and spiritual life of our Republik and
learing them, discovering of feautures of transmitions period and carrying out complex
investigations are taken into consideration in the given article.
The article also deals with the influence of scientifik and technical progress, mutual
cooperation of scientists, philosophers, sosiologists, economists and historians. In the
presented article it is hoped for scientifik abd technicial preogress its future and its influense
to human's life .But it must be realized that a human must not give his (her) will to technics .
They have to do their best with the help of technics for the realization of premium
ideas.
The article has great iprotance for the following of ment of scientific khowledge and
determination of the ways of development of science.
Dostları ilə paylaş: |