Aygün KƏRİmova filologiya üzr ə fəlsəfə doktoru



Yüklə 335,95 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix08.09.2018
ölçüsü335,95 Kb.
#67206


168 

 

Aygün 



KƏRİMOVA 

filologiya üzr

ə fəlsəfə doktoru 

Agunxalilgizi@rambler.ru

 

 

 

TƏHSİLİN İNKİŞAFININ MƏRHƏLƏLƏRİ 

 

Açar sözl

ər: mərhələ, elm, təhsil, informasiya, bilik. 

Key words: stage, science, education, information, knowledge. 

Ключивое слова: этап, наука, образование,  информация, знание. 

 

Doğrudan  da,  əgər elmi informasiya həddindən  artıq  çoxalırsa,  insanın 



intellektual  imkanı  əsasən yerində  saydığı  halda,  elm  gündən-günə 

mür


əkkəbləşirsə belə söhbətlər tamamilə təbiidir.  

Elmin son h

əddi barədə  mübahisələr  yalnız  müasir  dövrdə  ortaya 

çıxmamışdır.  Bu  haqda  əvvəllər də  danışılmışdır.  Məsələn, XIX əsrdə 

mexnikanın  sürətli  inkişafından  sonra  durğunluq  yarandığı  və  mexanisizmin 

elmi  düşüncə  tərzinə  hakim kəsildiyi  bir  şəraitdə  bundan sonra elmin yenə 

inkişaf etməsi imkanı şübhə altına alınırdı. Elmin real inkişaf yolu isə göstərdi 

ki, burada h

ər bir böhran həddindən  sonra  dünyanın  yeni  elmi  mənzərəsinə, 

yeni t


əfəkkür tərzinə  keçidlə  əlaqədar  sıçrayışlı  inkişaf  başlanır  və  s. Lakin 

müasir dövrd

ə  elmin  hüdudu ilə  əlaqədar  şübhələr daha çox sosial amillərin 

t

əhlili nəticəsində  yaranır.  Bəs  sonrakı  inkişaf  nəyin  hesabına  təmin 



edil

əcəkdir?  

D

əlillərə  istinad edən tədqiqatçılar  unudurlar  ki,  elmi  işçilərin  sayının 



artması elmin inkişafını təmin edən yeganə amil deyil. Bu gün elmin tətbiqi 

say


əsində  istehsalatda  ekstensiv  inkişaf  xəttindən  intensiv  inkişaf  xəttinə 

keçildiyi kimi, elmin öz inkişafında da intensiv xəttə keçid təmin edilərsə, elmi 

işçilərin sayını artırmağa ehtiyac qalmaz. 

İnformasiya  tutumunun  məhdudluğuna  gəlincə, burada elektron-

hesablama maşınlarının yaddaşı insanın köməyinə gəlir. Elm özü öz gələcək 

inkişafı üçün yol açır.  

        H

ətta texniki tərəqqi sahəsində, təbii enerji ehtiyatları sahəsində qarşıya 

çıxan  bir  sıra prinsipial çətinliklərin də  əlacı  yalnız  elmin  tərəqqisində 

axtarılır.  

Lakin  elmin  inkişaf  imkanları  şübhə  doğurmadığı  halda,  bu  inkişafın 

h

əmişə  məhz müsbət nəticələrə  gətirəcəyini hökm etmək mümkün deyil. 



T

əsadüfi deyil ki, yeni elmi nailiyyətlərin tətbiqi, ikinci təbiətin  yaradılması 

sah

əsindəki fəaliyyət  zamanı  müəyyən cəhətlərin nəzərdən  qaçırıldığı  və 



bunun b

əşəriyyət üçün böyük təhlükəsi yalnız müasir dövrdə aşkar edilmişdir. 

İnsan təbiəti dəyişdirərkən milyon illər ərzində formalaşmış olan təbii ahəngi, 



169 

 

qaydanı  pozduğuna  fikir  verməmişdir.  O  yalnız  təbiət, bunun müqabilində, 



qisas aldığı vaxt ayrılmış və səhvlərini düzəltməyə başlamışdır (6, 18). 

Elm el


ə böyük nüfuz qazanmışdır ki, insan ekoloji problemi də məhz elmin öz 

nailiyy


ətləri sayəsində həll edəcəyinə inir. Elm doğrudan da, bu problemi həll 

etm


ək  iqtidarındadır.  Lakin  yalnız  bir  şərtlə  ki, elmdən  planlı  və 

m

əqsədəuyğun  surətdə, ehtiyatla istifadə  edilsin, təkcə  bugünkü nəticələr və 



şəxsi mənfəət deyil, həm də planetin gələcəyi, bütün bəşəriyyətin taleyi nəzərə 

alınsın. Bu isə artıq yeni təfəkkür deməkdir. 

İnsan  gələcək  haqqında  düşünərkən elmi-texniki tərəqqiyə  böyük 

ümidl


ər bəsləyir. Bəs elmi-texniki tərəqqi insanı hara apar.  

Biz elmi texniki t

ərəqqinin mənfi tərəfləri də  var ancaq bu hal  o vaxt 

labüddür ki, insan elmi-texniki t

ərəqqini deyil, elmi-texniki tərəqqi  insanı 

aparır. 


Biz elmi-texniki t

ərəqqiyə, onun gələcəyinə və insan həyatında roluna böyük 

ümidl

ə baxiırıq. Lakin bir şərtlə ki, elmi-texniki tərəqqi son məqsədə çevrilməsin 



v

ə  insan öz ixtiyarını  elmin,  texnikanın  əlinə  verməsin.  Əksinə, elmi də, 

texnikanı  da  çilovlayaraq  onlardan  yüksək bəşəri ideallara çatmaq üçün bir 

vasit


ə kimi istifadə etsin (7, 112). 

Müasir dövrd

ə  insan özünə  elmin vasitəsilə, lakin dialektik təfəkkür 

əsasında, zəka işığında yol açmalıdır. Məgər zəka elmdən kənar bir şeydirmi?  

Z

əka,  heç  şübhəsiz, elmlə  bağlıdır.  Lakin  təkcə  elmlə  yox, həm də  əxlaq və 



inc

əsənətlə,  insanın  min  illərdən bəri  formalaşmış  olan  mənəvi  idealları  ilə, 

humanist  f

əlsəfi fikirlə  və  nəhayət, onun ən ali metodu olan dialektika ilə 

bağlıdır.  Zəka  –  bütün  bunların  vəhdəti,  insanın  intellektual,  emosional  və 

m

ənəvi-əxlaqi inkişaf istiqamətlərinin birləşdiyi zirvədir. Bu gün yeni təfəkkür 



adlandırdığımız düşüncə tərzi də məhz dialektik zəka, sözün böyük mənasında 

kamal dem

əkdir. Cahanda kamalın qalib gəlməsi üçün əsas şərtlərdən biri isə 

elmi-texniki t

ərəqqinin humanistləşdirilməsi, onun insanın mənəvi ideallarına 

tabe edilm

əsidir. 

Antik dövrd

ə  praktik biliklər elmdən, elm isə  fəlsəfədən hələ  tamamilə 

ayrılmamışdı.  Ona  görə  də, bütün biliklərin mərkəzində, istər  aşkar,  istərsə  də 

qeyri-

aşkar şəkildə insan dayanırdı. Protaqorun sözü ilə desək, insan hər şeyin 



meyarıdir. 

Orta 


əsr Şərqində elm praktik biliklərdən ayrılaraq fəlsəfə və ilahiyyat ilə 

daha  çox  bağlandı. Bu dövrdə  elmin  humanitarlaşması  onun  təbii zəmindən 

ayrılması ilə nəticələndi. 

İntibah dövründəki  praktik biliklər də  orta əsr Şərq elmiylə bağlıdır. 

Yeni dövrd

ə  Elmi tədqiqatların  istiqaməti   texniki tələblərə uyğunlaşdırıldı 

v

ə tədricən vahid elmi-texniki proses formalaşmağa başladı. Elmin texnika ilə 



daha çox 

əlaqələnməsi və riyaziləşməsi onu ilkin sinkretik başlanğıcdan daha 

da uzaq

laşdırdı.  Rasionalizm və  texnisizm meyllərinin təzyiqi ilə  elmdə 




170 

 

humanitar  çalarlar  solğunlaşdı  və  elmdən  insana  qarşı,  onun  emosional  və 



əxlaqi-mənəvi ideallarına qarşı istifadə edilməsi ehtimalı artdı. Elmin insan 

m

ənəvi ahəngindən kənara  çıxaraq  onunla  ziddiyyətə  girməsi Qərb 



sivilizasiyasının süqutunun təməlini qoydu. 

Bu  gün  ABŞ-ın  ulduz  müharibələrinə  hazırlıq  sahəsindəki texniki 

t

ədbirləri  artıq  insan  nəzarətindən  çıxaraq  kompüterlərin nəzarətinə  əsaslanır 



ki, bu da insanın özünü elmi-texniki tərəqqinin ixtiyarına verməsi deməkdir. 

Elmi-texniki t

ərəqqinin  insanın  hara  apara biləcəyini isə  biz  artıq  yuxarıda 

izah  etmişik.  Yaranmış  vəziyyətin real təhlükəsini bütün tərəqqipərvər 

qüvv

ələrin nəzərinə  çatdırmaq  və  bəşəriyyəti bu təhlükədən xilas etmək bu 



gün dünya sosializm sisteminin tarixi v

əzifələrindən birinə çevrilmişdir.  

Qlobal miqyaslı yeni təfəkkürə keçidi zəruri edən mühüm səbəblərdən biri 

m

əhz elmi-texniki tərəqqidə  insan  amilinin ön plana çəkilməsinə, onun 



humanistl

əşdirilməsinə, elmin hərbi sənayeyə və ümumiyyətlə, istehsala tətbiqinin 

m

ənəvi meyar süzgəcindən keçirilməsinə  olan ehtiyacdır.  Ona  görə  də, 



ölk

əmizdə  yenidəqurmanın  həyata keçirilməsi bir tərəfdən elmi-texniki 

t

ərəqqinin sürətləndirilməsini  və  onun praktik tətbiqinin intensivləşdirilməsini 



t

ələb edirsə, digər tərəfdən də, bu hadisənin yekun istiqamətinin    insanın 

yüks

ək  mənəvi ideallarına tabe edilməsini nəzərdə tutur (2, 154). 



Elm v

ə  texnikanın  bəşəriyyət üçün daha çox müsbət,  yoxsa mənfi 

n

əticələr törətdiyi barədə mübahisələr yeni deyil. Elmə müxtəlif münasibət, xüsusən 



iki k

ənar mövqedən münasibət ictimai fikir tarixində  dərin köklərə  malikdir. 

H

ələ  XVIII  əsrdə  Volterlə  Russo  arasındakı  mübahisələr həmin məsələyə  əks 



münasib

ətlərin klassik nümunəsi sayıla  bilər. Fəlsəfi cərəyanlardan pozitivizm 

v

ə  ekzistehsializm  arasındakı  başlıca  fərqlərdən biri də  məhz  onların  elmə 



münasib

ətdə bir-birinə əks olan kənar mövqelər tutmalarıdır. 

"Elmi t

ərənnüm edən" pozitivizm insanın mənəvi fəaliyyətin digər sahələrinə 



etinasızlıq  göstərdiyi kimi, "incəsənəti tərənnüm edən" ekzistensializm də  elmə 

yalnız  onun törətdiyi mənfi nəticələr  prizmasından  baxır.  Elmə  bu cür təzadlı 

münasib

ət müasir dövrdə  ssientizm və  antissientizm kimi bir-birinə  əks 



c

ərəyanların mövqeyində daha aşkar surətdə üzə çıxır (1, 106). 

Elmin, elmi-texniki t

ərəqqinin nailiyyətləri artdıqca  bu məktəblər bir-birinə 

əks olan iki cəbhəyə ayrılırlar.  

Texnikaya v

ə  onun sosial nəticələrinə  münasibət  baxımından  da  fəlsəfi 

konsepsiyaları bir-birinə əks olan mövqelərə bölünərək texnisizm və antitexnisizm 

mövqel

ərindən çıxış edirlər. Lakin ilk baxışda bir-birinə zidd olan bu cür kənar 



mövqel

ər  əslində  eyni məqsədə  xidmət  edir, müasir cəmiyyətin sosial 

ziddiyy

ətlərini pərdələmək niyyətini güdür. Belə ki, antissientizm və antitexnisizm 



mövqel

əri cəmiyyətin bütün uğursuzluqlarının təqsirini elm və texnikanın üzərinə 

atmaqla daxili sosial ziddiyy

ətləri gizlətməyə çalışır. 




171 

 

Ssientizm v



ə  texnisizm mövqeləri (xüsusi halda texnoloji determinizm

postindustrializm v

ə s.) isə elm və texnikanın inkişafına kapitalist ölkələrini 

böhrandan xilas ed

ə bilən vasitə, ümid mənbəyi kimi baxır. Belə çıxır ki, elm və 

texnikanın yüksək inkişaf  səviyyəsi hətta daxili sosial ziddiyətləri də aradan 

qaldırmaq  imkanına  malikdir. Bununla da, elmi-texniki tərəqqi ictimai 

inkişafın vasitəsi yox, məqsədi kimi  qələmə verilir (4, 24). 

Əslində  elmə  xilaskar  kimi  baxmaq,  yalnız  ondan  kömək gözləmək 

m

əqsədi üçün deyil. Hər  şey  onun  qabaqcadan  insan  tərəfindən necə 



proqramlaşdırılmasından asılıdır. 

Müasir elmin böyük imkanlarına heç kim şübhə etmir. Elmin inkişafı  və 

t

ətbiqi nəticəsində  əvvəllər sehr, möcüzə sayılan hadisələr, insanın əsrlər boyu 



arzusunda 

olduğu süni vasitələr indi real həyat həqiqətlərinə çevrilir.                                                                                                                                                                  

Əsrimiz raket əsridir,  –  deyirlər. Lakin raketlər  bizi  yalnız  o  vaxt  işıqlı 

sabaha aparır ki, onun sükanında humanist mənəviyyat, yeni təhsil paradiqması  

dayanmış olsun!  Sabah elmin necə idarə olunacağı, ondan hansı məqsədlər üçün 

istifad


ə ediləcəyi bu gün təhsilin məzmununda texiniki və humanitar aspektlərin 

tarazlaşdırıla bilməsindən asılıdır.   

Y

əqin buna görədir ki, XXI əsrdə təhsil sistemində yeni paradiqmaya keçid 



ilk növb

ədə  təhsilin  humanitarlaşdırılması  ilə  əlaqələndirilir. Professor Yaqut 

Neym

ətov  yazır:  «Təhsilin  humanitar  paradiqmasının  mənası  peşə  təlimi ilə 



t

əhsilin üzvi vəhdətindədir.  Axı  təhsilin məqsədi  şəxsiyyətin  inkişafından 

ibar

ətdir, təlim isə  bu məqsədə  çatmağın  vasitəsidir.  Əgər  peşə  təhsili öz 



m

əqsədinə çevrilsə biz vasitə ilə məqsədi qarışıq salmış olarıq» 

Elmin m

əqsəd və  funksiyalarını,  mənəvi aspektlərini bilmək təhsil 



siyas

ətinin formalaşması üçün çox önəmlidir. Çünki təhsilin məzmununda elmi-

texniki bilikl

ərə  birtərəfli  qaydada  geniş  yer  verilməsi və  onların  insanın  daha 

böyük amallar uğrunda mübarizəsində ancaq bir vasitə olduğunun öyrədilməməsi, 

g

ənclərin bu amallardan xəbərsiz qalması təhsilin ali məqsədindən uzaqlaşmağa 



g

ətirib çaxara bilər (5, 100).  

         

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 




172 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1. Əliyev N.Azərbaycan Respublikasının MBD ölkələri ilə elm və təhsil sahəsində əlaqələri.səh 



96. 

2.  Həsənov  E.  Heydər  Əlirev  diplomatiyası  və  Azərbaycanın  siyasi  problemləri. Sosial siyasi 

problemlər jurnalı. B.2007  səh.77. 

3.  Vəliyev  E.V.  Azərbaycan məktəbi  ,problenlər,  nailiyyətləp və  prespektivlər. 

B.2010.Səh.164.  

4. Zeynalov.N. Elmi texniki və informasiya inqilabının ictimai inkişaf sisteminin təsirinə dair. 

M.E.Akademiyası. B.2008.səh136. 

5.  Бах:  мяс.:  Кун  Т.  Структура  научных  революций.  М.,  1977;  Структура  и  развитие 



науки. Из Бостонских исследований по философии науки. М., 1978; Поппер К. Логика и 

рост научного знания. М., 1983. 



6. Нейматов Я.М. Образование в ХХI веке: тенденции и прогнозы. – М., 2002, стр, 119-

120. 


 

 

А. КЕРИМОВА 

 

РОЛЪ НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКОГО ПРОГРЕССА В РАЗВИТИЯ ОБРОЗОВАНИЯ 

 

РЕЗЮМЕ 

 

   


Статя  поссвещена  роли    научно-технического    прогресса    в  совершенствовании  

научного  потенциала  высшых  учебных  заведений  республики    и  намеченных 

преобразований в этой области.                               

В условиях наличия еще  малоизвестных проблем в сосиально-экономической и 

духовной  жизни  общества    переходного  периода  .  Систематизированно      изучены  

отдельные аспекты  этот проблемы ,сделано научное  заключение  о развитии  научного 

знания    под  влиянием    научно  -технического  рогресса,предпологающее  взаимное 

сотрудничества  всех  исследователей  в  области  общественных  наук  -

философов,сосиологов,экономистов  ,историков  и  др.Для    устоновления  общих 

закономерностей  научного  развития  на современном этапе. 

В  статье  паказывается  что  совершенствование    науки  и  техники  являетса 

необхадимым  условием изменил роли  человека в общественной  жизни  республики 

,средством  достижения высших человечских идеалов.  

 

A.KARIMOVA 

 

THE ROLE OF SCIENTIFIC AND TECHNICAL PROQRESS IN THE 

DEVELOPMENT OF EDUCATION 

 

SUMMARY 

 

The presented artiqle deals with the development of scientific and technical proqress 

and reforms for the efficient use of scientific potensial of hiqher schools in our Republic. 



173 

 

The serions problems in the social, politikal and spiritual life of our  Republik and 



learing them, discovering of feautures  of transmitions period and carrying out complex 

investigations are taken  into consideration in the given article. 

   

The article  also deals with the influence of scientifik and technical progress,  mutual 



cooperation of scientists,  philosophers, sosiologists, economists  and historians. In the 

presented article  it is hoped for scientifik abd technicial preogress its future and  its influense 

to human's life .But it must be realized that a human must not  give  his (her) will to technics  .  

They  have to do their best with the help of technics for the realization of premium 



ideas. 

The article has great iprotance  for  the following of ment of scientific khowledge and 



determination of the ways of development of science.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yüklə 335,95 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə