Aysel Qəribli “Azərbaycan dili” anlayışının tarixi “Elm və təhsil” Bakı-2017

2 . “Azərbaycan türkcəsi” anlayışının mənşəyi
Azərbaycan türkcəsinin ilk möhtəşəm abidəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” olsa da, “Azərbaycan türkcəsi” anlayışı, faktik olaraq, XIX əsrin ortalarında özünün müxtəlif ifadə-derivatları ilə meydana çıxmışdır ki, buraya, əsasən, “Qafqaz türklərinin dili”, “Zaqafqaziya tatarlarının dili”, “türk-tatar dilinin Azərbaycan ləhcəsi” və s. aiddir.

“Dədə Qorqud” eposunun qədim ideya-estetik köklərinin etiraf olunması ilə yanaşı, ilk orta əsrlərdə məhz Azərbaycan ərazisində formalaşması faktı göstərir ki, onun dili türkcənin məhz Azərbaycan hüdudlarında mövcud olmuş təzahürüdür. Eposun toponimiyası da bunu təsdiq edir (geniş məlumat üçün bax: 4, s. 24-35).

“Dədə Qorqud”un son orta əsrlərə aid əlyazmasında onun adı “Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-oğuzan”, yəni “Oğuz tayfalarının dilində olan Dədəm Qorqud kitabı” kimi təqdim edilir. Həmin “oğuz tayfalarının dili” anlayışı “Azərbaycan türkcəsi”nin, nəticə etibarilə “Azərbaycan dili”nin sələfidir.

Maraqlıdır ki, Əmin Abid prof. M.F.Köprülüzadənin “Azərbaycan türkcəsinin hicri VII-VIII əsrlərdən başlanması fikri”ni tənqid edərək belə bir qənaətə gəlir ki, “Oğuznamə” (söhbət “Kitabi-Dədə Qorqud”dan gedir - A.Q.) daha feodalist ərəb cəmiyyət şəkli Azərbaycan torpaqlarında qurulmadan əvvəl türklər arasında türkcə yazılmış bir kitab halına bulunmuşdur” (4, s.88).

Müəllifin belə bir müqayisəsi də diqqət cəlb edir ki, “Azərbaycanda türkcənin inkişaf tarixinin Azərbaycan torpaqlarında feodallaşmağa başlandığı zaman vücuda gəlmiş olduğu fikri vəsiqələrlə təsdiq edilmiş olur. Halbuki Anadoluda türkcənin başlaması ancaq “Mulazqurd” müharibəsindən sonra Anadolu ticarət yollarının türklərin əlinə keçməsinə təsadüf edir ki, bu da ancaq hicri 404 sənəsindən etibarən başlar” (4, s. 88-89).

XI-XII əsrlər farsdilli Azərbaycan şairləri Azərbaycan türkcəsi barədə müəyyən təsəvvürlər yaradırlar.

R.Eyvazova yazır:

“Nizami Gəncəvi... “Leyli və Məcnun” əsərini türk dilində yazmaq istəmişdir. Lakin I Axsitan ibn Mənüçöhr Nizamiyə yazdığı məktubunda hakim feodal nəslinə yaraşmayan türk dilində deyil, fars dilində yazmağı təklif edir. I Axsitanın məktubunda deyilir:

Torki sifət vəfa-ye ma nist,

Torkane soxən səza-ye ma nist.

An kəs nəsəf-e bolənd zayəd,

Ura soxan-e bolənd bayəd.
Tərcüməsi:
Türküzlü olmaq bizim vəfamız deyildir (bizə yaraşmaz). Türkcə söz deyib danışmaq bizə layiq deyildir. Yüksək soydan doğulan adama yüksək də söz lazımdır” (34, s.10-11).
R.Eyvazova qeyd edir ki, “türk dilinə layiqincə qiymət verməyən mühitdən şikayət edən Nizami “Yeddi gözəl” əsərində yazır:
Torkiyəmra dər in Həbəş nəxərənd,

Lacərm doğba-ye xoş nəxorənd.
Tərcüməsi:
Türkcəni bu Həbəşdə alan yox,

Dovğanı bir yemək deyə, yeyən yox” (34, s.11-12).
E.Əlibəyzadə yazır:

“Məlumdur ki, Nizami Atabəylərlə yaxın və əlaqədar idi, Atabəylər isə, özlərini Azərbaycanda səlcuqların davamı kimi göstərir. Deməli, burada Atabəylərin türklüyünə şübhə yoxdur. Bəs, Dərbənd xəzərləri kimlərdir? Bu barədə, heç olmasa, bircə mənbəyə müraciət edək: “Vizantiya yazıçıları, bir qayda olaraq xəzərləri türk hesab etmişlər; ərəb alimləri də onları türk adlandırmışlar. Demək, Dərbənd xəzərlərinin də türk olduqlarına şübhə yeri qalmır. Bəs, Şirvanşah Axsitan

“Türk dili yaramaz şah nəslimizə,
-deyə Nizamini və onun mənsub olduğu xalqı hansı mənada təhqir etmişdi. İş ondadır ki, burada Şirvanşahın Azərbaycanda İran valisi olması və ya əslində azərbaycanlı olub, farsa meyl edərək öz dilinə xor baxıb, xalqın böyük şairindən türk dilində deyil, ərəbcə və ya farsca yazmaq tələb etməsi vəziyyəti heç də dəyişdirmir” (37, s.200).

Həm türkcə, həm farsca, həm də ərəbcə yazan, ancaq türkcəyə daha böyük önəm verib onu ana dili olaraq yüksəldən Məhəmməd Füzulinin (XVI əsr) təqdimində “ türk dili” anlayışı xüsusi izah tələb edir.

Füzuli “Hədiqətüs-süəda”nın dibaçəsində deyir:

“....Əgərçi ibarəti-türkidə bəyani-vəqaye düşvardür, zira əksəri-əlfazı rəkik və ibaratı nahəmvardür, ümid ki, himməti-övliya itmaminə müsaid ola və əncaminə müvainət qıla. Şeir:

Ey feyzrəsani-ərəbü türkü əcəm,

Qıldun ərəbi əfsəhi-əhli-aləm,

Etdün füsəhayi-əcəmi İsadəm,

Bən türkəzəbandan iltifat eyləmə kəm” (38, s.15).
Həmid Məmmədzadə qeyd edir ki, “Füzulinin dibaçəsindən anlaşıldığı kimi, o, türk dilində özündən əvvəlki məqtəllərlə tanış deyilmiş və ya onları xatırlamağı lazım bilməmişdir. Belə olmasaydı, müqəddimədə ərəb və fars dillərində məqtəllərin olub, ətrakin ondan məhrum qalmalarını söyləməz və bu əsərin yaradılması üçün əhbabın ondan israrla xahiş etməsini yazmazdı” (38, s.5).

Füzulinin türk dilini ərəb və əcəm (fars) dilləri ilə müqayisə etməsi ümumtürk mədəniyyəti tarixində, əlbəttə, ənənəvi hal idi. XI əsrdə M.Kaşğari türk dilini ərəb, XV əsrdə isə Ə.Nəvai fars dili ilə müqayisə etmişdir.

Y.V.Çəmənzəminli qeyd edir ki, Füzulinin “türkcə yazdıqlarının içində ən gözəl parçalar Azərbaycan ləhcəsindədir. Lakin Bağdadın Osmanlı dövlətində ilhaqı Füzulinin dilində təğyirə səbəb olub: o dövrdə yazılan əsərlərdə Füzuli yeni oxucularını nəzəri-etibarə alıb. “Leyli və Məcnun” bu təsirdə yazılıb” (27, s.129).

C.Məmmədquluzadə isə 1925-ci ildə yazdığı “Füzuli” məqaləsində Füzulinin azərbaycanlı, dilinin isə Azərbaycan dili olmasına heç bir şübhə yeri qoymur:

“Füzuli azərbaycanlıdır. Çünki dili Azərbaycan dilidir. Onun məktəbi-ədibəsi bizim şairlərin başına girib, bütün əsərlərində bir Füzuli ruhu görülməkdədir” (60, s.248).

XX əsrin 30-cu illərinin ortalarından etibarən stabilləşən ənənəyə görə “Azərbaycan dili” linqvonimi Azərbaycanda yaranan türkdilli ədəbiyyatın dilini ifadə etmək üçün işlədilməkdədir ki, burada sovet ideologiyasının “təkan”ı, əlbəttə, həlledici olmuşdur. Lakin “Azərbaycan dili” linqvonimindən Azərbaycan dili tarixinin qədimliyinə doğru bu cür qeydsiz-şərtsiz istifadənin məlum elmi-metodoloji problemlər yaratdığı da göz qabağındadır.

Məsələn:

“XI əsrdən başlayaraq Azərbaycan dili geniş intişar tapdı. Ölkədə sənətkarlıq, ədəbiyyat inkişaf etməyə başladı. Ana dili diqqət mərkəzində durdu. Məs.: Qətran Təbrizinin ana dilində yazdığı şeirlər Azərbaycan dilinin məlahətini, gözəlliyini, incəliyini göstərdi. Eləcə də Azərbyacan dilində çoxlu dərin məzmunlu əsərlər yazan Seyid İmadəddin Nəsimi də sübut etdi ki, Azərbaycan dili şeir, sənət, dərin elmi fikirləri ifadə edən bir dildir. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi işlənməsində isə xüsusilə Şah İsmayıl Xətai və Məhəmməd Füzulinin də böyük rolu olmuşdur” (76, s. 3-4).

Əgər müəllif Qətran Təbrizinin dilinə “Azərbaycan dili” deyirsə, gərək Xaqaninin, Nizaminin dilini də belə adlandırsın. Yox, əgər türk mənşəli Azərbaycan dilindən (Azərbaycan türkcəsindən) bəhs edirsə, bu, öz əksini dəqiq, tarixi mənasında tapmalıdır.

“Azərbaycan dili” anlayışının öz adı ilə meydana çıxmasının əsas tarixi səbəbi türk dillərinin diferensiasiyası nəticəsində Azərbaycan türkcəsinin təşəkkülüdür. Şübhəsiz, öz etnososial bazası, müəyyən yayılma coğrafiyası, bir çox hallarda isə rəsmi-siyasi müdafiəsi olan bir dil varsa, onun adının olması təbiidir ki, ən azından qonşu dillərdən fərqlənsin.

Məlumdur ki, türk dilinin diferensiasiyası ilk orta əsrlərdən başlayır. Türklərin Avrasiyanın geniş coğrafiyasına Şərqdən Qərbə yayılması, müxtəlif siyasi birliklərin tərkibinə daxil olmaları, ayrı-ayrı xalqlarla intensiv və çoxmiqyaslı əlaqələr tədricən tayfa dillərini (dialektləri) xalq dillərinə çevirir. Ola bilsin ki, həmin fərqi ilk dövrlərdə digər (qeyri-türk mənşəli) xalqlar az hiss edir, yaxud ümumiyyətlə nəzərə almır, lakin türklərin öz daxilində bunun elə əvvəllərdən duyulduğunu göstərən faktlar vardır.

Onlardan birincisi ümumi (ortaq) eposların dilcə fərqlənməsi, yaxud regional linqvistik keyfiyyətlər qazanmasıdır ki, bunun ən səciyyəvi nümunəsi “Koroğlu” eposudur...

“Koroğlu” yeni dövrün bütün xalq türkcələrində mövcuddur. Bu isə o deməkdir ki, “Koroğlu” mövzusu türkcələrin yazı dili standartları fövqünə qalxan diferensiasiya inersiyasının təzahür miqyas-meydanıdır...

N.Cəfərov qeyd edir ki, “xüsusilə XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan İranla Türkiyə arasında hərbi, siyasi və ideoloji mübarizə meydanına çevrilmişdi. Get-gedə keyfiyyət həddinə çatan mənəvi-mədəni intibah isə ölkənin acınacaqlı vəziyyəti ilə barışmaq istəmir, müstəqillik ruhu aşılayır, müdaxiləyə qarşı çıxırdı... “Koroğlu” Qafın bu tərəfini “anrı tərəf”indən ayıranda, əslində, milli ictimai təfəkkürdə müəyyənləşmiş həmin təsəvvürü əks etdirirdi” (20, s.36).

Güman etmək olar ki, Azərbaycan “Koroğlu”su Azərbaycan türkcəsinin, yaxud türkcənin Azərbaycan təzahürünün ilk kütləvi abidəsidir. Ona görə də belə bir fikirlə razılaşmaq olar ki, “Koroğlu”nun poetik strukturca mükəmməlliyini, elastikliyini, intonasiyaca harmonikliyini şərtləndirən səbəblərdən biri epos-dastanın təşəkkül tapıb formalaşdığı dildir...

“Koroğlu” formalaşdığı dövrün Azərbaycan türkcəsinə məxsus bir sıra xüsusiyyətləri nümayiş etdirir-dastanda Koroğlunun özünün məhz Azərbaycan türkcəsində danışdığını (əslində, Azərbaycan türkü olduğunu - A.Q.) , hətta ona yaxın olan Türkiyə türkcəsini yaxşı bilmədiyini göstərən maraqlı fakt-epizod mövcuddur” (20, s.44).

Həmin fakt-epizod nədən ibarətdir?

“... İstanbula gələn Koroğlu bir əfəndiyə xotkarın dilindən bir namə yazdırmaq istəyir ki, “bu naməni sənə verən adam mənim çavuşumdur. Mənim barigahımda mənə olan hörmət gərək ona da ola”. Lakin əfəndi Koroğlunun “dolaşıq adam” olduğunu görüb ayrı şey yazır: “Nigar xanım, bu adam quldurdur. Oraya çatcaq tutub asdırarsan!” Koroğlu, əfəndinin gözləmədiyi halda, kağızı alıb baxır və deyir: “ Sən elə bilmə ki, mən savadsızam. Mən dedim, sən yazasan ki, sizin dilinizdə olsun. Al düzəlt!”

Koroğlu “sizin dilinizdə” dedikdə Türkiyə türkcəsinin İstanbul şivəsini nəzərdə tuturdu... Öz dili isə, heç şübhəsiz, Azərbaycan “Koroğlu”sunun dili-Azərbaycan türkcəsi idi” (20, s. 44).

M.Füzuli, Ş.İ.Xətai, Həbibi, M.Əmani, M.V.Vidadi xətti ilə diferensiallaşan Azərbaycan türkcəsinin yazılı ədəbiyyatda ən aydın təzahürü M.P.Vaqifin dilidir. Lakin təəssüf ki, nə M.P.Vaqif, nə də onun müasirləri öz dilləri barədə heç bir məlumat vermədikləri kimi onun adını da çəkmirlər.

3. “Azərbaycan türkcəsi” anlayışının formalaşması
“Azərbaycan dili” anlayışının təşəkkülünün ilk mərhələsi “Azərbaycan+türk dili” modelinin (və onun təzahür formalarının) meydana çıxması ilə xarakterizə olunur.

Fikrimizcə, burada iki amili qarşılıqlı əlaqədə nəzərə almadan keçinmək mümkün deyil ki, onlardan birincisi türklərin etnosiyasi diferensiasiyası, ikincisi türk məkanının mütləq əksəriyyətinə orta əsrlərin sonu yeni dövrün əvvəllərindən Rusiyanın siyasi-inzibati nəzarətinin get-gedə güclənməsidir.

Siyasi-inzibati nəzarət isə mütləq bir şəkildə öz advermə mexanizmini tətbiq edir. O cümlədən xalqlara (və dillərə)... Lakin burada təbii müqavimət də var: xalqların(və dillərin) ənənəvi qeyri-rəsmi (standartlaşmamış) adları uzun zaman yaddaşlardan silinmir.

Rusiyanın Qafqaza hücumu və bu coğrafiyanı zəbt etməsi həm Rusiya, həm də Qafqaz xalqlarının tarixində çox dərin izlər qoymuş hadisədir (bu barədə təfsilatı ilə bax: 106). Ruslar Qafqazla (onların nəzdində Qafqaz üç yerə bölünürdü: Ön Qafqaz, Dağlıq və ya Mərkəzi Qafqaz, Zaqafqaziya) tanış olduqca burada çoxlu sayda xalqların, etnosların mövcudluğundan çaşırdılar (129, s.20).

Müşahidələr göstərir ki, Rusiyanın Qafqazı əlli ildən çox davam edən hərbi-siyasi zəbti nə qədər ciddi problem olmuşsa, mənəvi-intellektual, eləcə də inzibati fəthi ondan rahat olmamışdır ki, bunlardan bir qismi də ram edilmiş xalqların, onların dillərinin necə adlandırılması məsələsi idi. Lakin işə cəlb olunan imperiya mütəxəssisləri kifayət qədər peşəkar idilər və onlar Qafqaz xalqlarının, əlbəttə, ilk növbədə dillərinə görə, etnik mənşələrini düzgün müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. Ümumiyyətlə, “o dövrdə Çar Rusiyası Azərbaycanı öz inzibati idarəetmə sisteminə daxil edərək, “Azərbaycan” sözünü ümumən xalqın yaddaşından silməyə çalışırdı. Ayrı-ayrı quberniyalara, qəzalara bölünmüş Azərbaycan bütövlükdə Qafqaz, Zaqafqaziya məfhumları içində əridilmişdi” (83, s.17).

İşğal prosesinin ilk mərhələsində ruslar buraya İranla Türkiyə arasında mübahisə obyekti olan, əslində isə “yiyəsiz” bir ərazi kimi baxır, əhalisini, sadəcə, “qafqazlı” hesab edirdilər.

“Zaqafqaziyanın böyük şəhərlərində Azərbaycan-türk dilini öyrənən məktəblər açılır. Tiflisdə gimnaziya, Gəncədə qəza məktəbi, iki il sonra 1932-ci ildə Bakıda, Şuşada, Nuxada, Şamaxıda, Naxçıvanda və s. böyük şəhərlərdə qəza məktəbləri açıldı” (65,s.12). Bu cür məktəblərin bir missiyası da Zaqafqaziyada fars dilinin, ümumiyyətlə İran təsirinin qarşısını almaq idi. “Çünki o zaman bütün ticarət sazişləri və bunlara dair rəsmi sənədlər, məktublaşma və s. işlər fars dilində aparılırdı” (17, s.12).

Çar Rusiyası Qafqaz və ya Zaqafqaziya müsəlmanlarına (türklərinə, yaxud tatarlarına), prinsip etibarı ilə, Azərbaycan xalqına qarşı münasibətdə nə qədər dağıdıcı, bölücü siyasət yeritsə də, həmin dövrdə geniş vüsət alan “maarifçilik hərəkatı xalqın bütün bu məhrumiyyətlərə müqavimət reaksiyası kimi meydana gələrək, tarixi yaddaşın itməməsi, ana dilinin, adət və ənənələrin qorunub-saxlanılması, inkişafı, mənəviyyatın, milli dəyərlərin yaşadılması, bütövlükdə milli şüurun oyanması və milli özünüdərk prosesinin güclənməsi üçün mühüm təkanverici rol oynamışdı” (83, s.17).

Orta əsrlərin sonu-yeni dövrün əvvəllərinə aid müxtəlif xarakterli rus, eləcə də Qərbi Avropa mənbələrində türk dilləri, əsasən, üç cür adlanır: “tatar dili”, “türk-tatar dili” və “türk dili” (51, s.69-86).

Əslən Azərbaycan türkü Mirzə Kazım bəyin “Türk-tatar dilinin qrammatikası” (1839), onun ardınca isə “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1846) nəşr edildi.

A.N.Kononov yazır:

“Mirzə Kazım bəy nəinki rus dilində ilk dəfə olaraq türk dilinin “tatar” dillərilə (Kazan, Sibir, Orenburq tatarlarının dilləri, həmçinin Azərbaycan dili nəzərdə tutulur) müqayisəli ətraflı qrammatikasının veriri, o həmdə əcnəbi türkoloqların (Jober, Devida və b.) müşahidələrini dəqiqləşdirir və təshih edir” (51, s. 158).

Həmin dövrdə rus dilində “тюркский язык” anlayışı ilə “турецкий язык” fərqləndirilməyə başlayır ki, birincisi “Azərbaycan türkcəsi”, ikincisi isə “Türkiyə türkcəsi” mənasındadır.

XIX əsrin ortalarında türk ləhcələrini təsnif edən İ.N.Berezin “Aderbidjan” ləhcəsi ifadəsini işlədir (51, s.203).

A.N.Kononov XIX əsr rus türkologiyasının (əslində, “Rusiya türkologiyası” deyilməli idi - A.Q.) “Qafqaz tatarcası”, yaxud “ Zaqafqaziya tatarcası” və s. adlanan Azərbaycan dilinə həsr olunmuş ən mühüm əsərləri sadalayır ki, buraya aşağıdakılar daxildir:

1. М.А.Казем-Бек. Общая грамматика турецко-татарского языка, Казань, 1846.

2. Т.Макаров. Татарская грамматика кавказского наречия, Тифлис, 1848.

3. Л.З.Будагов. Практическое руководство турецко-татарского азербайджанского наречия, Москва, 1857

4. Учебник турецко-азербайджанского наречия. Составлен учителем Восточных языков при Новочеркасской гимназии Абдул Хасанбеком Везировым, Спб., 1861.

5. Л.Лазарев. Турецко-татарского-русский словарь с приложением краткой грамматики, Москва, 1864.

6. Л.Лазарев. Сравнительная христоматия турецкого языка наречий османлы и Азербайджана с приложением тюркских разговоров и пословиц, Москва, 1866 (51).

XX əsrdə nəşr olunmuş dil dərsliklərində, azərbaycanca-rusca lüğətlərdə, adətən, “Azərbaycan dili” anlayışı rusca mətndə “tatar dili”, yaxud “tatar dilinin Azərbaycan ləhcəsi”, azərbaycanca mətndə isə “türk dili” kimi verilmişdir (geniş məlumat üçün bax: 1).

V.V.Radlov göstərir ki, Şərqi Rusiyada məskunlaşan xristianlaşmış tatarlar özlərini “tatar” adlandırdıqları halda, müsəlmanlar belə etmirlər; ancaq həm xristian, həm də müsəlman tatarlar dillərini “tatar dili” adlandırırlar (131, s.902).

Fransız türkoloqu Jan Deni tərəfindən yazılaraq 1921-ci ildə Parisdə nəşr olunmuş “Türk dil bilgisi” (əsəri Ali Ülvi Elöve türk dilinə çevirmişdir)nin öz sözündə türk ləhcələrini aşağıdakı kimi sadalayır: “Türkmən ləhcəsi; Azəri (yaxud Azərbaycan) ləhcəsi; Qafqaz Ləhcələri... (99, s.3).

Müəllif “türk-tatar millətləri”nin bölgüsündə isə azərbaycanlıları (Azərbaycan türklərini) iki ad altında birləşdirir: 1) Qafqaz mavərası tatarları (azərbaycanlılar) ; 2) İran türkləri (azərbaycanlılar)” (99, s.5)

Güman etmək olar ki, J.Deninin istifadə etdiyi həm etnonimlər, həm də linqvonimlər XIX əsrin sonu, müəyyən qədər isə XX əsrin əvvəllərindəki təsəvvürləri əks etdirir.

Təbii ki, ən böyük problem XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində türk dillərini (və xalqlarını) öz adları ilə adlandırmaq idi ki, bunun da əsas inzibati məsuliyyətini yeganə müstəqil türk dövləti olan Osmanlı imperiyası daşıyırdı.

Türk dillərinin görkəmli tədqiqatçısı V.V.Radlov “Türk ləhcələri lüğətinin təcrübəsi”ndə araşdırdığı dillərin adlarını aşağıdakı şəkildə qeyd edir: Azərbaycan ləhcəsi (адербеджанское наречие), Kazan ləhcəsi, Krım ləhcəsi, qırğız ləhcəsi, qara qırğız ləhcəsi, Tümen tatarlarının ləhcəsi və s. (130, s. XVI-XVIII).

Göründüyü kimi, bu cür adlandırmada ümumi prinsip yoxdur, lakin sünilik də mövcud deyil. “Təcrübə” müəllifi türk ləhcələrinin (dillərinin) adlarını artıq müəyyənləşmiş adlandırma təcrübəsi əsasında işlədir.

Osmanlı imperiyasının həm ilk, həm də son konstitusiyası sayılan “Kanuni-Əsasi”nin (1876-cı ildə elan olunmuşdur) 18-ci maddəsində deyilir:

“Tebaai-Osmaniyenin hidematı-Devlette istihdam olunmak için devletin lisanı-resmisi olan türkçeyi bilmeleri şarttır” (104, s.211).

Bu isə o demək idi ki, Osmanlı dövləti yalnız öz ərazisində türkcənin nüfuzunu qorumaqdan o tərəfə keçə bilmirdi. Lakin bunda da müəyyən şərtlilik vardı. Belə ki, “türkcə” adı uzun müddət populyarlaşmadı.

V.V.R.adlov yazır:

“Osmanlılar özlərini “türk” adlandırmaq istəmirlər, həmişə “osmanlı” adlandırırlar” (132, s.1560).

Prof.Dr.T.Bayqara həmin məsələyə münasibətini bildirərkən göstərir ki, “osmanlı aləmində, xüsusilə İstanbuldakılar nədənsə özlərini türkdən ayrı görür, türk saymırdılar. Çünki onlara görə,türk “qaba, dağlı, kəndçi” insanlar anlamında idi. XVII əsrdən başlayaraq XIX əsrin ortalarına qədər Osmanlı ədəbiyyatında türk, yuxarıda da dediyimiz kimi, heç də müsbət bir məna daşımaz. Halbuki belə düşünənlər adını qəbul etmədikləri türkün bütün xüsusiyyətlərini özündə saxlayırdılar” (94, s. 241).

XIX əsrin ortalarından başlayaraq “Azərbaycan türkcəsi” və ya “türk dilinin Azərbaycan ləhcəsi” anlayışının meydana çıxıb get-gedə normativləşməsinin bir mühüm səbəbi həm Azərbaycan dilinin özünün, həm də milli dilçilik təfəkkürünün surətlə inkişafıdır. T.Hacıyev bu barədə yazır:

“XIX əsrdən dilxarici amillər ədəbi dilin inkişafına o vaxta qədər görünməmiş səviyyədə ciddi müdaxilə edir. Bu zaman dil haqqında fikirlər sadəcə bədii söz sənəti haqqında poetik məzmunlu şair sözü (məsələn, Nizamidə, Füzulidə olduğu kimi - A.Q.) olmaqla məhdudlaşmır, sistemli dilçilik görüşü şəklini alır. Keçmiş yüzilliklərdəki mexaniki-kortəbii təzahürlərdən fərqlənərək dilxarici faktorlarla dildaxili hadisələr fəal qarşılıqlı əlaqəyə girir. Bu dilxarici amillər ədəbi dilin inkişafını, üslubların yaranmasını, onların yenidən təşkilini, formalaşmasını sürətləndirir” (43, s.9).

Beləliklə, XIX əsrdə “Azərbaycan türkcəsi” anlayışı formalaşır ki, bu anlayış ənənə ilə ümumi şəkildə “türk dili” adlandırıldığı məqamda da kontekstdən aydın olur ki, söhbət hansı “türkcə”dən gedir. Daha çox isə “Qafqaz, Zaqafqaziya, Azərbaycan türklərinin (tatarlarının) dili”, yəni “toponim+etnonim+dil (lisan, zəban, ləhcə) formul-modeli ilə ifadə” olunur. Eyni prinsip digər türk dillərinin və ya ləhcələrinin adlandırılmasında da özünü göstərir.

4. “Əkinçi”nin “Azərbaycan türkcəsi” anlayışı

Həsən bəy Zərdabinin nəşr etdiyi “Əkinçi” qəzeti həm Azərbaycan dilinin (türkcəsinin) ictimai nüfuzunun yüksəlməsində, həm də “Azərbaycan türkcəsi” anlayışının hüdudlarının müəyyənləşməsində mühüm rol oynadı.

Əziz Mirəhmədov “soruşula bilər ki, hələ 1828-1832-ci illərdə A.Bakıxanov “Tiflisskiye vedomosti”nin farsca buraxılışının redaktoru və müəlliflərindən biri olduğu, 1838-1845-ci illərdə isə “Zakavkazski vestnik”in azərbaycanca da bir neçə nömrəsi çıxdığı halda, bizdə dövri mətbuatın tarixini “ Əkinçi” ilə başlamaq ənənəsi nəyə əsaslanır?” sualına belə cavab verir:

“Şübhəsiz, məşhur Azərbaycan yazıçısı və alimi A.Bakıxanovun göstərilən qəzetdəki fəaliyyəti haqqında ehtimal elmi-tarixi cəhətdən böyük əhəmiyyətə malik olub, xüsusi tədqiqata möhtacdır, layiqdir. Bu qəzetin hətta, A.Bakıxanov tərəfindən çıxarılmış bir-iki nömrəsi əldə edilərsə, ondan Azərbaycan mətbuatının ilk bünövrə daşı kimi danışmaq olardı. Hələlik isə bu mətbuat orqanı haqqında yalnız arxiv sənədləri və bəzi başqa məxəzlər məlumdur. O ki qaldı “Zakavkazski vestnik”in azərbaycanca buraxılışı (“Qafqazın bu tərəfinin əxbarı”), o da əsasən rəsmi sənədlərin tərcüməsindən ibarətdir; bu qəzet çox az tirajla çap olunmuş və uzun ömür sürməmişdir.” (36, s.8).

Və əlavə edir:

“Təkcə banisi, redaktoru, müəllifləri deyil, məzmunu, ideya istiqaməti, dili, poliqrafik bazası, oxucuları da nəşr olunduğu torpaqla bağlı olan, onun mənəvi və maddi həyatına əsaslanan, ilk növbədə doğma həmvətənlərə xidmət edən birinci qəzet “ Əkinçi”dir...” (36, s.9).

“Əkinçi”nin “Azərbaycan dili” anlayışının tarixində əsas rolu onun Azərbaycan türkcəsində çıxması və o zamankı mürəkkəb ictimai-siyasi, mənəvi-mədəni şəraitdə öz missiyasının mahiyyətini bütün miqyası ilə dərk etməsi idi. Qəzetin naşiri ilk nömrənin “Daxiliyyə” adlı baş məqaləsini belə başlayırdı:

“Əkinçi” qəzetinin bina olmağının səbəblərindən qəzeti çap etmək barəsində göndərdiyimiz e’lannamədə danışdıq. Əlbəttə, o səbəblərdən savay buna qeyri səbəblər də çoxdur. Amma onları burada ismən adlamaq məqdur deyil...

Bu məzmunda qəzeti müsəlmanlar üçün vacib bilib onun zəhmətini və zərərini qəbul edib başlayırıq və müsəlmanların anlıyan və pişrov kəslərindən iltimas edirik ki, xalqa bu qəzeti oxumağa mane olmasınlar, bəlkə sə’y etsinlər ki, onu oxuyan çox olsun. Bu təvəqqei anlıyan kəslərdən elədiyimizə səbəb odur ki, bizə mə’lumdur bizim müsəlmanlar həmişə öz anlıyan kəslərini əziz tutub onların sözlərinə əməl ediblər” (36, s.23-24).

“Qafqaz vilayətinin Badkubə şəhərində” (ünvana diqqət yetirin - A.Q.) çap olunan “Əkinçi” hansı dildə çıxdığını elan etməmiş, göründüyü kimi, oxucularının da “müsəlmanlar”dan ibarət olduğunu bildirmişdir ki, bunun səbəbinin”... əlbəttə, o səbəblərdən savayı buna qeyri səbəblər də çoxdur. Amma onları burada ismən adlamaq məqdur deyil” sözlərindən də anlamaq mümkündür.

Qəzetin 5 oktyabr 1875-ci il tarixli 6-cı nömrəsində Şamaxıdan S.Ə.Şirvaninin göndərdiyi belə bir qəzəl çap olunmuşdur:
Həzaran şükr kim, bir şəxsi-aliqədr hümmətdən

Qəzet bünyadına Rusiyyədə izn aldı dövlətdən.

Məlikzadə Həsən bəy arifi-dünya Zərdabi

Götürdü əhli-islamı bu gün xaki-məzəllətdən.

Zəbani-türk ilə agah eylər əhli-Qafqazı

Gəhi tazə xəbərlərdən, gəh asari hökumətdən.

Olub sövdagəri-xeyr ol mükəlləm əhli-islamı

Xəbərdar eylədi hər nəf’ü hər kəsbü ticarətdən.

Nəsimi-sübhtək feyzi olub bu aləmə sari

Oyatdı lütf əliylə qəflət əhlin xabi-qəflətdən.

Bu iznə razılıq vacibdir əlhəq əhli-islamə

Ki, verdi imperaturi-cəhanpərvər ədalətdən.

Dəxi ol izn alan şəxsin bizə vacibdir ikrami

Ki, oldu xeyrxahi əhli- Qafqazın nəcabətdən.

Görüb ol kari-xeyri bu duanı eylədi Seyyid

Dedi əhli Şəmaxi cümiləsi amin sədaqətdən.

İlahi padşahi-Rusun eylə dövlətin əfzun

Məlikzadə Həsən bəyin ömrünü hifz eylə afətdən. (36, s.70).
Qəzəldə bir sıra anlayışlar diqqəti xüsusilə cəlb edir: Rusiya dövləti, əhli-islam, zəbani-türk, əhli-Qafqaz, qəflət əhli, padişahi-Rus və s.

Səbəbi də odur ki, həmin anlayışlar qəzetin xitab etdiyi xalqı, onların (həm qəzetin, həm də xitab olunan xalqın) dilini, məskunlaşdığı coğrafiyanı (yəni Qafqazı), tabe olduqları siyasi hakimiyyəti (Rusiya dövləti, padişahi-Rus) dəqiq göstərir. Maraqlıdır ki, Seyid Əzim “Əkinçi”nin mövqeyini ifadə edərək, xalqı (etnosu) “əhli-islam” və “əhli-Qafqaz” olaraq təqdim eləməklə yanaşı, onun dilini, zəngin tarixi ənənəyə əsaslanaraq, “zəbani-türk” adlandırır. Ona görə ki, XIX əsrin ortalarından etibarən “Qafqaz müsəlmanları” ifadəsi bir etnonim olaraq işlədildiyi kimi, “Qafqaz müsəlmanlarının dili”, yaxud, sadəcə “müsəlmanca” (“Azərbaycan türkcəsi” mənasında) dil adı-linqvonim kimi geniş yayılmışdır.

Ümumiyyətlə, “Əkinçi”nin onomastik təcrübəsində aşağıdakı toponim, etnonim və linqvonimlərə təsadüf olunur:

1. 
   “...Əqli-məaşın mənası farsidə güzəran və türkidə dolanacaqdır” (36, s.108).
   
2. 
   “...Bir kitabın bir fəslinin türk dilində olan tərcüməsini bizə göndəriblər ki, onun qələtini düzəldək” (36, s.113).
   
3. 
   “Təzə dadistəd qərardadını istəyirik türk dilində əlahiddə elədək” (36, s.129).
   
4. 
   “Daşkənd şəhərində türk dilində çap olunan “Türküstan vilayətinin qəzeti”ndə elmi-əbdan hədisinin barəsində mübahisə başlanıb” (36, s. 151).
   
5. 
   “Əgər İstanbul şəhərində müsəlmanlar üçün çox qəzet çap olunur, amma onlar Osmanlı dilində olduğuna bizim üçün elə ləzzət eləməz, lakin “Əxtər” qəzeti fars dilində çap olunduğuna və fars dili bizim vilayətlərdə çox işləndiyinə, ümidvarıq ki, onu bizim tərəflərə gətirdən çox ola” (36, s.154).
   
6. 
   “...Nə ki milləti işlərimizə rövnəq vermirik, hətta zəhmət çəkib elm təhsil edənlərimizi incidib qovmaq ilə millətimizi kor edirik. Pəs vaxt keçməmiş elm kitabları gətirib, məktəbxanalar bina edib, öz dilimizdə təhsili-üluma məşğul olun ki, müsəlmanlıqda qaim olasınız” (36, s.206).
   
7. 
   “...Sən hər bir qəzetində bir müsəlman tayfasına... hey təklif edirsən: elm öyrənin, elm öyrənin...” (36, s.333).
   
8. 
   “...Milləti-islam qüvvətdən düşmüş yer kimidir” (36, s.342).
   
9. 
   “Qafqaz vilayətinin bizim kimi nadanları milləti-islamı günü-gündən zəif edən sünni, şiə və qeyri iddiaları araya salıb ittifaqi-milləti fəramuş edib, özgə millətlərin elmi-kəmalına və sənəti-əsasına mütəhəyyar qalan zaman bircə “Əkinçi” qəzeti xəlayiqin ittifaqına bais olur”... (36, s.362).
   
10. 
    “Bu halda ki, tamam dünya biz müsəlman tayfasının işlərindən danışır, bizim müsəlman məmləkətində çap olunan, İran əhlinin bircəsi “İran” qəzeti görün nə danışır” (36, s. 428).
    

Müqayisə edək:

1. 
   toponimik anlayışlar–bizim vilayətlər, bizim tərəflər, Qafqaz vilayəti, müsəlman məmləkəti, İran əhli və s.;
   
2. 
   etnonimik anlayışlar - müsəlmanlar, biz, millətimiz, müsəlmanlıq, müsəlman tayfası, milləti-islam, özgə millətlər, biz müsəlman tayfası və s.;
   
3. 
   linqvonimik anlayışlar-farsi, türki, türk dili, Osmanlı dili, fars dili, öz dilimiz və s.
   

Müqayisələr onu göstərir ki,

1. 
   “bizim vilayətlər” və ya “tərəflər” deyildikdə, əsasən Qafqaz nəzərdə tutulur;
   
2. 
   “bizim millət” deyildikdə “müsəlman milləti” başa düşülür;
   
3. 
   “öz dilimiz” deyildikdə “türk dili” anlayışlar.
   

“Əkinçi” Azərbaycan türkcəsi ilə Osmanlı türkcəsinin fərqinə diqqət yetirmişdir:

“Əkinçi” qəzetinin 6-cı nömrəsində Osmanlıda inşa və nəşr olunan elm kitablarını gətirib öz dilimizə tərcümə elədib çap etməkdən danışıq olmuşdu. Doğrudur, Osmanlı dili bizim dil ilə düz gəlmir, amma onların elə təfavütü yoxdur ki, birindən o birinə tərcümə etmək lazım ola. Ancaq Osmanlı kitabı oxuyanda diqqət ilə oxumaq gərək. Ona binaən ki, onların dilində ərəb, fars və qeyri millətlərin sözləri çox olduğuna onu birdən dərk etmək çətindir” (36, s.234).

Göründüyü kimi, burada biri digərinə çox yaxın olan iki türk mənşəli dilin fərqi olduqca dəqiq göstərilir. Azərbaycan türkcəsindən fərqli olaraq Osmanlı türkcəsində (bu ifadə də maraqlıdır: “onların dilində”) “ərəb, fars və qeyri millətlərin sözləri çox olduğu” nəzərə çatdırılmaqla yanaşı, bu iki dil arasında tərcümənin də əhəmiyyətsiz, artıq iş olduğu qeyd edilir.

Bununla belə etiraf etmək lazımdır ki, “Əkinçi” “Osmanlı dili” ilə “bizim dil”i (“türk dili”ni) qarşılaşdırmağa ehtiyac duymuşdur.

Seyid Əzimin “Əkinçi”dəki bütün şeirlərində olduğu kimi bu misralar da qəzetin həm ideya-məramını, həm də anlayış sistemini tələb olunan səviyyədə əks etdirir. Şair ağılın hər cür “mənsubiyyətlər” (din, millət dil və s.)in fövqündə dayandığını deyir və “əhli-ürfan” olmaq yolunu tutmağı məsləhət görərkən “zadeyi-Azər”, yəni “Azər övladı”nı nümunə göstərir.
... Əql peyğəmbərin qılıb rəhbər,

Öyrən adabi-məzhəbi, Cəfər!

Demirəm mən gedən təriq ilə get,

Əqli tut, ol gözəl rəfiq ilə get.

Sənə bürhan deyil təriqi-pədər,

Gör nə yol getdi zadeyi-Azər.

Demirəm rus ya müsəlman ol,

Hər nə olsan, get əhli-ürfan ol. (36, s.207).
Şeirin sonrakı hissəsində Rusiya padşahının ölkədə maarifi yaymaq üçün məktəblər açdığı, xüsusilə həmin məktəblərin müxtəlif xalqların dillərində olduğu alqışlanır:
... Xassə kim, padşahi-kişvəri-Rus,

Edəni təxti-ədlü dadə cülus.

Eyləyir tərbiyət kəmal əhlin,

Gətirir halə hər məhal əhlin.

Hər vilayətdə açdı məktəblər,

Çatdılar feyzə əhli-mənsəblər.

Oxunur onda müxtəlif dillər,

Həll olur onda cümlə müşküllər. (36, s. 207).
Təbii ki, Rusiya imperiyasının rus dilində açdığı məktəblərin mütləq çoxluğunu şair, müəyyən “diplomatik” məqsədlərlə olsa da, təqdir edir. Lakin rus dilini öyrənməyin tarixi zərurət olduğunu, hətta ərəbcəni bilməyin elm-ürfan qazanmaq üçün yeganə yol olduğu barədə şəriətdə də bir hökm olmadığını xatırladır:
... Ey gözüm, hər lisanə ol rağib,

Xassə kim, rusidir bizə vacib.

Onlara ehtiyacımız çoxdur,

Bilməsək dil, əlacımız yoxdur.

Çatmayıb şər’dən bizə bu xəbər

Ki, ərəbdən səva dil oldu hədər. (36, s. 207).
Şeirin “türk dili”nin (Azərbaycan türkcəsinin) nüfuzu ilə bağlı ən çox maraq doğuran hissəsi isə aşağıdakı misralardır ki, burada dilin gücünün, elm-ürfan təbliğ etmək imkanlarının dinlə bilavasitə əlaqədar olmadığı kifayət qədər aydın və elmi-realist məntiqlə ifadə olunur:
... Var bizim dörd kitabımız, ari,

Hər biri bir lisan ilə cari.

Biri “Tövrat” idi giranmayə,

Gəldi ibri dilində Musayə.

Biri “İncil” idi, birisi “Zəbur”,

Hər biri bir lisan ilə məşhur.

Çün Məhəmməd ərəbdən etdi zühur,

Öz lisanında qıldı həqq məmur.

Türkidə göndərəydi gər ani,

Türki dili də olurdu “Quran”i... (36, s.208).

1876-cı ildə Bakıda olan İran şahzadəsi Fərhad Mirzə Qacar Həsən bəy Zərdabi ilə görüşür. Şahzadə sonralar xatirələrində yazırdı:

“Mən dedim ki, qəzet (söhbət “Əkinçi”dən gedir - A.Q.) sadə xalq təbəqəsi üçündür, əgər onun bir tərəfi fars dilində olsa idi, İranda da xeyli oxucusu tapılardı.

O, burada farsdilli əhalinin az olduğunu söylədi” (53, s.117).

Bu isə o deməkdir ki, “Əkinçi”nin yaradıcısı regionun mövcud ünsiyyət mühitinə əsaslanmışdı.