18
Qədim dövr və orta əsrlər
Tarix və onun problemləri,
№3 2013
AYSEL QƏRİBOVA
Bakı Dövlət Universiteti
Azərbaycan tarixi (təbiət fakültələri üzrə)kafedrasının doktorantı,
E-mail: Aysel.Qərib.@mail.ru
XVI ƏSRIN 80-90-CI İLLƏRİNDƏ SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN
MƏRKƏZİ ASİYA DÖVLƏTLƏRİ İLƏ MÜNASİBƏTLƏRİNƏ DAIR
Açar sözlər: Səfəvi,Türk, Avropa, Asiya, Moğol
Ключевые слова: Сефеви, Тюркский, Европа, Асия, Могол
Key words:Safavi,Turkish, Europe, Asia, Mogul
XVI əsrin başlanğıcında yaranmış, Yaxın və Orta Şərq xalqlarının tarixində mühüm rol
oynamış Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin xarici siyasətkursu Vətən tarixşünaslığının mühüm
problemlərindən birini təşkil edir. Səfəvilər dövlətinin xarici siyasətində Osmanlı, Böyük
Moğol, Şeybanilər, Rusiya və Qərbi Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı münasibətləri aparıcı rol
oynamışdır.
Azərbaycan tarixşünaslığında Səfəvilər dövlətinin Osmanlı, Qərbi Avropa və qismən
də Rusiya ilə münasibətləri tədqiqat obyektinə çevrildiyi halda, Böyük Moğol və Şeybanilər
dövləti ilə əlaqələri zəif araşdırılmışdır.
Bu dövrün tanınmış tədqiqatçılarından olan O.Əfəndiyev, Ə.Rəhmani, Y.Mahmudov,
Ş.Fərzəliyev və başqaları əsas diqqətlərini Səfəvilər dövlətinin Osmanlı imperiyası və Qərbi
Avropa ölkələri ilə əlaqələrinin araşdırılmasına yönəltmiş, Səfəvi-Şeybani münasibətlərinə isə
ötəri toxunmaqla kifayətlənmişlər. Səfəvilər dövlətinin Şeybanilərlə münasibətləri yalnız
R.Ağayevin əsərində tədqiqat obyekti kimi ortaya qoyulmuş (1), Z.Həsənəliyev və Z.Bayram-
lının əsərində isə bu problem qismən şərh olunmuşdur
1
.
R.Ağayevin "Azərbaycan və Mərkəzi Asiya dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətləri (XV-
XVI əsrlər)" adlanan əsərinin yalnız bir fəsli Səfəvi-Şeybani münasibətlərinə həsr olunmuş (1,
s.96-124) və bu fəslin bir neçə səhifəsində (1, s.115-120) XVI əsrin 80-90-cı illərindəbaş
vermiş hadisələrə qısaca yer verilmişdir. Halbuki, XVI əsrin 80-90-cı illəri Səfəvi-Şeybani
münasibətlərində mühüm və intensiv mərhələ təşkil edir.
Məlum olduğu kimi, XVI əsrin əvvəllərində yaranmış Şeybanilər dövləti bütün XVI əsr
boyu Mərkəzi Asiya xalqlarının tarixində mühüm rol oynamış və Səfəvi-Şeybani qarşılıqlı
münasibətləri də məhz XVI əsrin əvvəllərindən başlamışdı. Bu iki dövlət arasında çox geniş
və zəngin əraziləri əhatə edən Xorasan uğrunda başlanmış qarşıdurma bütün XVI-XVII əsrlər
boyu davam etmişdi.
Xorasan uğrunda Səfəvi-Osmanlı qarşıdurmasının yeni bir mərhələsinin başlanması
XVI əsrin 80-ci illərinə təsadüf edir. XVI əsrin 50-70-ci illərində iki dövlət arasında Xorasan
uğrunda qarşıdurmanın nisbətən səngiməsibir tərəfdən Amasiya barışığından sonra Səfəvi-
Osmanlı müharibəsinin dayanması, sabitliyin bərqərar olması ilə,digər tərəfdən isə Übeydulla
xanın ölümündən sonra (1533-1539) Şeybanilər dövlətində baş verən parçalanma və sülalə
1
Z.Həsənəliyev və Z.Bayramlının əsərində yalnız II Şah Abbasın dövründə Səfəvi-Türküstan əlaqələri
araşdırılmışdır. Bax: "II Şah Abbasın hakimiyyəti illərində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin daxili və
xarici siyasəti." Bakı, 2011, s.43-51
Qədim dövr və orta əsrlər
19
Tarix və onun problemləri,
№3 2013
üzvləri arasında hakimiyyət uğrunda başlanan çəkişmələrlə bağlı olmuşdu (2, s.405-406).
Doğrudur, XVI əsrin 50-60-cı illərində özbək xanlarının Xorasan istiqamətində yürüşləri da-
vam etsə də (1550, 1555, 1558, 1559-1560, 1563-1564, 1566-1567, 1569-1570) bu hücumlar
sərhəddə ciddi bir dəyişikliyə səbəb olmamışdı (3, s.100).
XVI əsrin 80-ci illərində Xorasan uğrunda Səfəvi-Şeybani qarşıdurmasının yenidən qı-
zışması hər iki dövlətin daxilində baş vermiş hadisələrlə birbaşa bağlı olmuşdu. Belə ki, Şey-
banilər dövlətində baş vermiş daxili çəkişmələrə II Abdulla xanın hakimiyyətə gəlişindən son-
ra son qoyulmağa başladı. 1557-ci ildən Buxaranı idarə etməyə başlayan II Abdulla xan Mər-
kəzi Asiyada güclü dövlət yaratmaq üçün müxtəlif qruplaşmalarla ciddi mübarizəyə başlaya-
raq əvvəlcə Fərqanəni, 1573- cü ildə öz əmisi oğlu Din Məhəmmədin idarə etdiyi Bəlxi tabe
edərək oğlu ƏbdülmöminiBəlxin canişini təyin etdi. (2, s.407). Bundan sonra II Abdulla xan
1574- cü ildə Şəhrisəbzi, Karşi və Hisarı, 1576-cı ildə isə Səmərqənd və Daşkəndi ələ keçirə-
rək Şeybanilər dövlətinin əvvəlki əzəmət və qüdrətini bərpa etməyə nail oldu. (2, s.407). Bəl-
xin ələ keçirilməsi Abdulla xanın Xorasan uğrunda mübarizəsində mühüm əhəmiyyətə malik
dayaq məntəqəsi rolunu oynamağa şərait yaratdı. Şeybanilərdövətinin gücləndiyi ərəfədə
Səfəvilər dövlətinin daxili çəkişmələr nəticəsində zəifləməsi də özbəklərin Xorasan uğrunda
mübarizəyə yenidən başlamasına təkan verən səbəblərdən biri oldu.
Məlum olduğu kimi, 1576-cı ildə Şah I Təhmasibin vəfatı ərəfəsində hakimiyyətə ki-
min gəlməsi ilə bağlı qızılbaş tayfaları arasında iki qruplaşma əmələ gəlmişdi. Ustaclu, Şeyxa-
vənd əmirləri və gürcü əyanları Heydər Mirzəni, rumlu, əfşar və türkman əmirləri isə İsmayıl
Mirzəni müdafiə edirdilər. (4, s.26-27). Təhmasibin ölümündən sonra taxta çıxmış II İsmayıl
(1576-1577) qısa müddətli hakimiyyəti dövründə hakimiyyətə iddialı bütün varisləri aradan
götürsə də (4, s.27), az sonra özü də qətlə yetirildi.II İsmayılın ölümündən sonra hakimiyyətə
fərasətsiz və fiziki cəhətdən şikəst Məhəmməd Xudabəndəningəlməsindən sonra mərkəzi
hakimiyyətin zəifləməsi prosesi daha da gücləndi. Şahın bacarıqsızlığından istifadə edən arva-
dı MəhdiUlya idarəetməni faktiki olaraq öz əlinə alaraq, qızılbaş əmirlərini vəzifələrindənkə-
narlaşdırmağa başladı. (3, s.158). Baş verən hadisələr qızılbaş əmirləri ilə mərkəzi hakimiyyət
arasında yaranmış qarşıdurmanı daha da gücləndirdi. Belə bir mürəkkəb şəraitdə Səfəvilər
dövləti ilə Osmanlı arasında müharibənin yenidən başlanması (1578-1590) daxili durumu
gərgin olan dövlətin beynəlxalq nüfuzunun da sarsılmasına gətirib çıxardı.
XVI əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində hakimiyyət uğrunda Xorasan (şamlu, ustaclu) və
Azərbaycan (təkəli, türkman) qruplaşması arasında kəskin mübarizə gedirdi.(4, s.28). Qızılbaş
əmirləri arasında birlik olmadığı üçün Səfəvi ordusu da Osmanlı qoşununa ciddi müqavimət
göstərə bilmir, dövlətin mühüm vilayətləri bir-birinin ardınca işğal edilirdi. Belə bir vəziyyət-
də hakimiyyətəiddiaçı olan Xorasan qruplaşması mərkəzi hakimiyyətə itaətdən tamamilə
imtina etdilər. Xorasan qruplaşmasına Heratın hakimiƏliqulu xan Şamlu və Məşhəd hakimi
Mürşüdqulu xan Ustaclu başçılıq edirdilər. Məhəmməd Xudabəndənin dövründə Abbas Mir-
zənin lələsi təyin edilən Əliqulu xan Şamlu və Mürşüdqulu xan Ustaclu 1581-ci ildə Abbas
Mirzəni şah elan edərək, Məhəmməd Xudabəndənin məmurlarını Xorasana buraxmaqdan im-
tina etdilər (4, s.28).
XVI əsrin 80-ci illərinin ortalarında Məhəmməd Xudabəndə hakimiyyətinin böhranı və
qızılbaş əmirlərinin mərkəzi hakimiyyət uğrunda mübarizəsi dahadərinləşdi. İlk növbədə
Xorasan qruplaşması arasında parçalanma baş verdi. İsgəndər bəy Münşinin məlumatına əsa-
sən, Herat hakimi Əliqulu xanla Məşhəd hakimi Mürşüdqulu xan arasında münaqişə baş verdi
və 1584-cü ildə Mürşüdqulu xan qalib gələrək Abbas Mirzəni ələ keçirərək özünü onun vəkili
və lələsi elan etdi (5, s.549-555). Bu ərəfədə təkəli və türkman əmirləri Məhəmməd Xudabən-
20
Qədim dövr və orta əsrlər
Tarix və onun problemləri,
№3 2013
dənin Təhmasib Mirzə adlı oğlunu oğurlayıb, onu hakimiyyətə gətirmək uğrunda mübarizəyə
başladılar. (5, s.598-601). 1585-ci ilin noyabrın 5-də rəsmi varis Həmzə Mirzənin Qarabağda,
Gəncə yaxınlığında qətlindən sonra mərkəzi hakimiyyət faktiki ləğv edildi (4, s.29). Şah Mə-
həmməd Xudabəndə və Həmzə Mirzənin ölümündən sonra varis elan edilən Əbutalib Mirzə
əyanların əlində oyuncağa çevrildi. Belə bir şəraitdə hücumu davam etdirən Osmanlı qoşunu
1586-1589- cu illərdə demək olar ki,bütün Azərbaycan ərazisini işğal etdilər (3, s.195). Məhz
belə bir şəraitdə Mürşüdqulu xan Ustaclu başda olmaqla ustaclu və şamlu tayfaları Qəzvinə
daxil olaraq 1587- ci ildə Abbas Mirzəni şah elan etdilər.
Şeybani hökmdarı II Abdulla xanın Xorasan uğrunda mübarizəyə başlaması Səfəvilər
dövlətinin olduqca ağır vəziyyətə düşdüyü məhz bu şəraitə təsadüf edirdi. Abdulla xanın Xo-
rasana hücum tarixi ilə bağlı tarixi ədəbiyyatlarda müxtəlif fikirlərə rast gəlmək mümkündür.
Belə ki, "Özbəkistan SSR-in tarixi" kitabının I cildində verilən məlumata görə, Abdulla xan 9
aylıq mühasirədən sonra Xorasanın paytaxtı Heratı ələ keçirdi, Səfəvi canişini edam edildi və
çoxlu sayda adam əsir alaraq Buxaraya apardı. 1583-cü ildə isə Abdulla xanın oğlu Bəlx
hakimi Əbdülmömin Məşhədi ələ keçirərək böyük dağıntılar törətdi və İmam Rza məqbərəsi
yaxınlığında dəfn edilən I Təhmasibin sümüklərini çıxarıb yandırdı (2, s.407). Bu məlumatdan
belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, Abdulla xanın Xorasana yürüşü 1582 və yaxud 1583-
cü ilin əvvəlində baş vermişdir. Nəsrullah Fəlsəfinin fikrinə görə isə, Abdulla xan h.996-cı
(1587-1588) ildə Xorasana hücum edib, on bir aylıq mühasirədən sonra Heratı ələ keçirmişdir
(7, c.4,s.1435). Bu fikri R.Ağayev də təsdiq edir (1,s.119). Dövrün mənbələri, xüsusilə də bu
hadisələrin müasiri olan İsgəndər bəy Münşi Abdulla xanın 1583-cü ildə Xorasana yürüş
etməsi faktını təkzib edərək, bu yürüşün təfərrüatları haqqında ətraflı məlumat verir. İskəndər
bəyin məlumatına görə, 1584-cü ildə Mürşüdqulu xan Ustaclu tərəfindən məğlub edilərək He-
rata qayıdanƏliqulu xan öz rəqibinə qarşı müttəfiq qazanmaq üçün Qəndəhar mirzələri və
Buxara hakimi Abdulla xanla yaxınlaşmağa və sonuncunu Xorasana yürüşə dəvət etməyə baş-
ladı (5, s.655). Salnaməçinin yazdığına əsasən Abdulla xan h.996-cı (1587-1588) ildə Xorasa-
na yürüşə başladı. Bu xəbəri eşidən Əliqulu xan öz əməlindən peşiman olaraq Abdulla xanın
özbəklərə qoşulmaq çağırışını rədd edərək Heratın müdafiəsini gücləndirməyə başladı. Heratın
uzunmüddətli mühasirəsi zamanı müdafiəçilərin heç bir yerdən kömək almaması, ərzaq çatış-
mazlığı və yoluxucu xəstəliklər qüvvələrin tükənməsinə səbəb oldu. Digər tərəfdən, İskəndər
bəy Münşinin məlumatına görə, Herat qalasında olan Xorasanlılar, xüsusilə də Molla MirBa-
xərzinin şəhər bürclərindən birini boş buraxması nəticəsində Abdulla xanın Heratı tutmasına
yardımcı oldu (5, s.730-731). Özbək qoşununun şəhərə doluşmasını görən Əliqulu xan şəhərin
mərkəzindəki İxtiyarəddin qalasına çəkilsə də, müqavimətin mənasız olduğunu dərk edərək
tabe oldu. Abdulla xanın əmri ilə Əliqulu xan və digər şamlu əyanları qətlə yetirildi, çoxlu
sayda əsir alınanları isə Mavərənnəhrə apardılar(5, s.732-733; 6, s.53).
Heratın işğal edilməsi və lələsi Əliqulu xanın qətli xəbərini eşidən şah Abbas böyük bir
qoşunla Abdulla xana qarşı yürüşə başlayaraq Bəstam şəhərinə qədər gəldi. Şah Abbas burada
Əliqulu xanın qətlinin əsas səbəbkarı olan Mürşüdqulu xan Ustaclu və onun tərəfdarlarını
aradan götürsə də, yürüşü yarımçıq dayandırmağa məcbur oldu. Nəsrullah Fəlsəfi yürüşün da-
yandırılmasının Osmanlı qoşunlarının Azərbaycana hücumu, eləcə dəYəzd, Kirman və Fars
vilayətlərində qızılbaş əmirlərinin separatizmi ilə bağlı olduğunu göstərmişdir (7, c.IV,
s.1435).
Şah Abbasın geri qayıtmasından sonra Abdulla xanın əmri ilə oğlu Əbdülmömin xan
böyük bir qoşunla Məşhədə doğru hücuma keçdi. Abdulla xanın bacısı oğlu Din Məhəmməd
Sultan, Herat hakimi Qulbaba Kukəltaş, Bəlx, Əndxod, Şibirqan, Çiçəknov, Meymənə, Fəryab
Qədim dövr və orta əsrlər
21
Tarix və onun problemləri,
№3 2013
və Xəzər-Qıpçaq qoşunları da ona köməyə göndərildi (5, s.775). Özbək qoşunları Nişapur
şəhərini tabe etdikdən sonra Ümmət xanın idarə etdiyi Məşhəd şəhərini mühasirəyə aldılar.
Şəhərin müdafiəsini gücləndirən Ümmət xan yardım üçün Şah Abbasdan kömək istədi. Bu xə-
bəri eşidən Şah Abbas Xorasan istiqamətində yürüşə başlasa da, Tehran şəhərində xəstələndiyi
üçün hücumu dayandırmağa məcbur oldu (5, s.776-777). Dörd aylıq mühasirədən sonra Məş-
hədi ələ keçirən özbəklər şəhərdə böyük qarət və dağıntılar törətdilər. İsgəndər bəy Münşinin
məlumatına əsasən, özbəklər müqəddəs İmam Rza ziyarətgahını belə qarət etməkdən çəkin-
mədilər və hətta vaxtilə Şah Təhmasibin əmri ilə ziyarətgahın gümbəzi üzərinə çəkilmiş qızıl
örtüyü də apardılar (5,s.780). Məşhədi tutduqdan sonra özbək qoşunları Sərəks tərəfə hücum
etsələr də, oranın hakimi Mir İbn Hüseyn xanın ciddi müqaviməti ilə üzləşərək, qalanın müha-
sirəsindən əl çəkərək Bəlx istiqamətinə doğru hərəkət etdilər (5, s.780-781).
Beləliklə, Əbdülmömin xanın yürüşü nəticəsində Xorasanın əksər mahalları, o cümlə-
dən Cam, Xaf, Baxzər, Kusuyə, Quryan və Fuşənc özbək qoşunlarının əlinə keçdi(5, s.781).
1592-1593-cü ilə qədər Şah Abbas özbəklər tərəfindən işğal edilmiş Xorasan torpaqla-
rını geri qaytarmaq üçün ciddi bir addım ata bilmədi. Çünki əsas qüvvə Osmanlı dövləti ilə
müharibəni dayandırmağa və mərkəzi hakimiyyətə tabe olmayan vilayət hakimlərini itaətə gə-
tirməyə yönəlmişdi. Bununla belə, 1589-1592-ci illər arasında Səfəvi dövləti Xorasan uğrunda
mübarizədən tamamilə imtina etməmişdi. Dövrün mənbələrində, o cümlədən İskəndər bəy
Münşinin əsərində h.1000-ci ildə (1591-1592) Səfəvilərin Xorasanı qaytarmaq cəhdi haqqında
maraqlı məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Məlum olduğu kimi, Abdulla xanın dövründə
Şeybanilər dövlətinin güclənməsi Xarəzm padşahı Hacı Məhəmməd xanı ciddi narahat etməyə
başlamışdı. Belə ki, Hacı Məhəmməd xan Xorasanın işğalından sonra özbəklərin Ürgənc və
Xarəzm vilayətlərinə də hücum edəcəklərindən ehtiyatlanaraq, Səfəvi dövləti ilə əlaqələri
gücləndirmiş, Şah Abbasın sarayına elçi göndərərək Səfəvi qoşunu ilə Xorasanda özbəklərə
qarşı birləşməyi təklif etmiş və bunun qarşılığında Səfəvi elçisi Məhəmmədqulu bəy Ərəbgirli
də Hacı Məhəmmədin sarayında olmuşdu (5, s.832). Əldə olunmuş razılığa əsasən h.1000-ci il
(1591-1592) novruzun əvvəlində Şah Abbasın əmri ilə Fərhad xan Xorasana yola salındı, ar-
dınca isə təcrübəli Məhəmməd xan Toxmaq və bir neçə Qızılbaş əmiri də onun köməyinə gön-
dərildi. Bu barədə Xarəzm padşahı Hacı Məhəmməd xana da məlumat verildi. Həmin ərəfədə
Nisa və Bağdad üstündə Nurməhəmməd xan ibn Əbdülməhəmməd xan ibn Din Məhəmməd
xanla münaqişə üzündən Bəstam yaxınlığına gəlmiş Hacı Məhəmməd xanla görüşən Fərhad
xan özbəklərə qarşı birgə vuruşmaq haqqında razılığa gəlsə də bunu reallaşdırmaq mümkün
olmadı (5,s.883).
Belə ki, Hacı Məhəmməd xanla əldə edilmiş razılıqdan sonra Fərhad xan və Əsfərayin
hakimi ƏbuMüslüm xan Çavuşlunun qoşunları birləşərək Nişapur qalasını mühasirəyə aldılar.
Bəlxdə bu xəbəri eşidən Əbdülmömin xan Bəlx, Bədəxşan, Hisari-Şadman, Əndxod və Sibir-
can orduları ilə Xorasana gələrək, Abdulla xanın isə Mavərənnəhr və Türküstanləşgəri ilə Xa-
rəzmə hücum etməsi haqqında şayiə yaydığına görə, Hacı Məhəmməd xan Fərhad xandan ay-
rılaraq Xarəzmə qayıtmaq zorunda qaldı (5, s.833). Beləliklə də Səfəvi və Xarəzm qoşunları-
nın özbəklərə qarşı birgə savaşı baş tutmadı. Fərhad xan Əbdülmömin xana qarşı təkbaşına
savaşdan ehtiyatlanaraq Bəstama, oradan isə Şah Abbasın göstərişi ilə Qəzvinə qayıtdı. Səfəvi
qoşununun geri çəkilməsindən istifadə edən Əbdülmömin xan Əsfərayin qalasını mühasirəyə
aldı. Əsfərayin hakimi Əbu Müslim xan qalanı dörd ay müdafiə edə bilsə də, qüvvələr bərabər
olmadığı üçün özbəklər qalib gələrək Əsfərayin qalasını fəth etdilər. Bundan sonra Əbdülmö-
min xanın qoşunları Səbzəvara, Məzinanı, Cacərmi, Səğanı və Curbədi də ələ keçirdikdən
sonra Bəlxə qayıtdı. İskəndər bəy Münşinin məlumatına əsasən, ilin axırı olduğu, vilayətin da-
22
Qədim dövr və orta əsrlər
Tarix və onun problemləri,
№3 2013
ğınıq hala düşməsi və ərzaq çatışmazlığına görə Şah Abbas Xorasana yürüşü təxirə salaraq,
yazın əvvəlində yürüşə başlamaq niyyəti ilə hazırlıq görmək üçün İsfahana getdi (5, s.835-
836).
H.1001-ci ilin baharında (1592-1593) Şah Abbas Xorasanı geri almaq üçün Qəzvindən
çıxaraq Bəstama gəldi. Gilanə yanlarından Mir Abbas, Talişə Kuli, Kiya Cəlaləddin Məhəm-
məd də öz qüvvələri ilə şahın ordusuna qoşuldular (7,s.1436). İskəndər bəy Münşinin məlu-
matına görə, həmin il Mərv və Şahican valisi Nurməhəmməd xanla Xarəzm padşahı Hacı Mə-
həmməd xan arasında münaqişə baş vermiş və sonuncu Nisa, Dərunu və Bağbadı Nurməhəm-
məd xanın əlindən almışdı(5, s.845). Belə olduqda Nurməhəmməd xan Dərun və Nisa vilayət-
lərini qaytaracağı təqdirdə Mərv və Cəharcu ərazilərini Abdulla xana güzəştə getmək şərti ilə
ondan yardım istəmişdi. Vəziyyətdən istifadə edən Abdulla xan Mərvi ələ keçirmiş, Şah Ab-
bas və Xarəzm hakimi Hacı Məhəmməd xanın Xorasan istiqamətində yürüş xəbərini eşitdiyi
üçün Nisa və Dərunun Nurməhəmməd xana qaytarılmasını növbəti ilə təxirə salaraq Buxaraya
qayıtmışdı (5, s.846).
Bu ərəfədə Nişapurda olan Əbdülmömin xan Şah Abbasın Bəstama gəlməsi xəbərini
aldıqdan sonra ona bir məktub göndərdi. Məktubda Əbdülmömin xan Şah Abbasdan tələb
edirdi ki, əvvəllər Ağqoyunlu Həsən padşahla Bəlx və Xorasan padşahı Sultan Hüseyn Bay-
kara arasında İraq və Xorasan sərhədləri haqqında razılaşmaya əməl edərək Xorasandan əl
çəkib İraqa qayıtsın. Əbdülmömin xan həmin razılaşmaya əməl olunmayacağı təqdirdə döyüş
yerinin harada baş verəcəyini də soruşurdu (7,s.1436). Şah Abbas öz cavab məktubunda Hə-
sən padşahla Sultan Hüseyn Baykara bağlaşmasının Səfəvi və Özbəklərə heç bir dəxlinin ol-
mamasına və savaşa hazır olduğunu bildirmişdi (5, s.847). Bundan sonra Bəstamı tərk edərək
Nişapura doğru hərəkət edən Şah Abbas Cacərm məntəqəsinə çatarkən Əbdülmömin xandan
daha bir məktub almışdı. Əvvəlkindən fərqli olaraq ədəb və nəzakət qaydalarına əməl oluna-
raq yazılmış bu məktubda Əbdülmömin xan "Əli övladı ilə döyüşən hər kəsin öləcəyini" bil-
dirməklə yanaşı, Nişapurda Cama çəkildiyini və orada Şah Abbası gözlədiyini qeyd etmişdi
(5,s.847;7, s.1437). Əslində Əbdülmömin xan Şah Abbasla qarşılaşmaqdan çəkindiyi üçün
geriyə çəkilməyə qərar vermişdi. Çünki Əbdülmömin xan Şah Abbası Camda gözləyəcəyini
vəd etsə də, orada da duruş gətirməyib Bəlxə getməyə məcbur olmuşdu. Əbdülmömin xanın
geri çəkilməsi, Şah Abbasın hücum xəbərini eşidən Cacərm, Əsfərayin, Şəqan, Curbəd, Cə-
han, Əyan və Səbzvarın özbək hakimləri də həmin vilayətləri tərk etməyə vadar oldular (5,
s.848). Əsfərayin şəhəri tutulduqdan sonra Allahverdi xanın başçılığı altında qulamlar Nişa-
pura doğru hücuma keçdilər. Nişapur hakimi qızılbaş qoşununun gəlişini eşidib müqavimətsiz
şəhəri tərk etdi və Allahverdi xanın qoşunları şəhəri ələ keçirdilər. Bir aya qədər Əsfərayin ya-
xınlığında qalan Şah Abbas Nişapur hakimliyini Dərviş Məhəmməd xan Rumluya, Əsfərayin
ölkəsini Baba İlyas Bayatın oğlu Məhəmməd sultana, Səbzvar hakimliyini Məhəmməd sultana
həvalə edib, digər vilayətlərə dəhakimlər təyin etdikdən sonra Məşhədə doğru hərəkət etdi.
Lakin qışın yaxınlaşması və sərt soyuqların düşməsi ilə əlaqədar olaraq Məşhədin mühasirəsi-
ni təxirə saldı (5, s.848-849).
Beləliklə, XVI əsrin 80-ci illərində Səfəvi dövlətinin zəifləməsindən istifadə edən Ab-
dulla xan və Əbdülmömin xan Xorasan vilayətinin böyük bir hissəsini ələ keçirməyə nail ol-
muş və 1592-1593-cü illərə qədər Xorasan uğrunda qarşıdurmada özbəklər müvəqqəti üstün-
lüyə nail olmuşdular. Lakin Şah Abbasın Xorasana 1592-1593-cü il tarixli yürüşündən sonra
vəziyyət Səfəvilərin xeyrinə dəyişməyə başlamışdı. Xorasan uğrunda Səfəvi-Şeybani qarşıdur-
masının 1592-ci ildən sonrakı vəziyyəti növbəti məqalədə tədqiqat obyektinə çevriləcəkdir.
Qədim dövr və orta əsrlər
23
Tarix və onun problemləri,
№3 2013
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1.Ağayev R.Ə. Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələrinin qarşılıqlı münasibətləri. (XV-XVI
əsrlər). Bakı, "Kur" nəşriyyatı, 2004, 151 s.
2. История Узбекской ССР. Т.I. Книга первая. Ташкент, Из-во Академии Наук Узбек-
ской ССР, 1955, 455 s.
3.Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 344 səh +8 səh
(illustə)
4. Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке. (1590-1700 годы). Баку,
Издательство "Элм", 1981, 238 с.
5.İskəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. (Tarixe-alamaraye-Abbasi). Fars di-
lindən çevirən t.e.d. professor Şahin Fərzəliyev. Bakı, "Şərq-Qərb" nəşriyyat evi, 2010, 1144s.
6.Do ketabe nəfis əz mədareke əvvəliyyə. Tarix-i Səfəviyyan. Xülasət-ət-təvarix. Tarix-i
Molla Kamal. Ətak, 1334
7.Nəsrullah Fəlsəfi. Zendeqani-ye Şah Abbasəvvəl. c.IV-V. Tehran, h.1364.
АЙСЕЛЬ ГАРИБОВА
докторант кафедры Истории Азербайджана
Бакинского Государственного Университета
К ВЗАИМООТНОШЕНИЯМ ГОСУДАРСТВ СЕФЕВИДОВ СО СТРАНАМИ
ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В 80-90-Х ГГ. XVI ВЕКА
В то время, как вопросы взаимоотношений Сефевидского государства с Осман-
ской империей, западноевропейскими странами и частично, Россией в азербайджанской
историографии были предметами исследований, связи Сефевидов с государствами Ве-
ликих Моголов и Шейбанидов изучены сравнительно слабо.
Внимание исследований этого периода-О.Эфендиева, А.Рахмани, Я.Махмудова,
Ш.Фарзалиева и других-было в основном обращено на изучение связей Сефевидов с
Османской империей и странами Западной Европы, а сефевидо-шейбанидских отноше-
ний коснулись попутно. Отношения была поставлена Р.Агаевым, в работах З.Гасан-
алиева и З.Байрамлы эта проблема была частично прокомментирована. Таким образом,
взаимоотношениям государства Сефевидов со странамиЦентральной Азией в80-90-х гг.
XVI веканебылоуделенодостаточноговнимания.
В предлагаемой статье сделана попытка частично восполнить этот пробел на ос-
нове аутентичных нарративных источников.
24
Qədim dövr və orta əsrlər
Tarix və onun problemləri,
№3 2013
AYSEL GARIBOVA
Post-graduate student of Chair of Azerbaijan History,
Baku State University
ABOUT TO SAFAVID STATE RELATIONS
WITH CENTRAL ASIA’S STATES IN THE 80-90S OF XVI CENTURY
Safavid state relations with the Ottoman Empire, Western Europe and partly Russia
was investigated in the historiography of Azerbaijan, but relationships with the Great Mogul
state and Sheybanid state have been investigated weakly.
O.Afandiev, A.Rahmani, Y.Mahmudov, Sh.Farzaliev - the researchers of this period,
focused the attention of investigated Safavid state relations with the Ottoman Empire and
Western Europe states, but they have been satisfied withsuperficial touching to the Safavid-
Sheybanid relationships. The Safavid -Sheybanid relationships have been investigated in the
R.Agayev`s research and this problem was partially explained Z.Hasanaliev and
Z.Bayramov`s research. But it has not been paid enough attention to the Safavid state relations
with Central Asia in the 80-90s of XVI century in our historiography.
In the article, Safavid state relations with Central Asia in the 80-90s of XVI century
was investigated on the basis of the original sources.
Rəyçilər: t.ü.f.d.M.Q.Abdullayev, t.e.d.İ.M.Məmmədov
Bakı Dövlət Universiteti “Azərbaycan tarixi” (təbiət fakültələri üzrə)kafedrasının
21.05.2013-cü il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr. №06).
Dostları ilə paylaş: |