Az ərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İnformasiya texnologiyalari institutu

54 

 

Bu  problemləri  nəzərə  alaraq,  tədqiqarçılar  biliklərə 

əsaslanan  yeni  növ  terminoloji  anbarların  yaradılmasını 

təklif edirlər.   

Hələ  ötən  əsrin  90-cı  illərində  Kembric 

Universitetinin (Böyük Britaniya) professoru Branimir 

Boguraev  (kompüter  linqvistikası)  və

 

Stenford 

Universitetinin (ABŞ) professoru Bet Levin leksik biliklər 

bazası  (LBB)  ilə  leksik  verilənlər  bazasını  (LVB) 

müqayisə    etməyə  çalışmışlar.  Onların  fikrincə,  LBB  və 

LVB  iki  xüsusiyyətinə  görə  fərqlənirlər.  Belə  ki,  LVB 

sözün sinoniminə əsaslanan leksik xarakteristikanı verdiyi 

halda,  LBB  ümumiləşdirməyə,  həmçinin  leksik  nəticə 

çıxarmağa, 

beləliklə 

də, 

leksikonun 

dinamik 

genişlənməsinə  imkan  verir  [31].  Hər iki xarakteristika 

TBB üçün vacibdir. 

Terminologiya və bilik mühəndisliyi arasında əlaqəni 

araşdıran  tədqiqatçılar,  bu  münasibətin  əsasında  hər  iki 

qaydanın  funksiyasının  ekspertin  bir  tərəfdən  bilik 

ünsiyyət  konteksti,  digər  tərəfdən  biliyin  təqdimatı 

texnologiyası  kontekstində  vasitəçi  kimi  cəlb  edilməsi 

olduğu qənaətinə gəlmişlər. Bu tip bilik ünsiyyət konteksti 

öz ardınca üç əsas fəaliyyət istiqamətini meydana çıxarır:  

---

55 

 

1.

 

Biliyin  əldə  edilməsi  üç  elementdən  ibarətdir: 

fəaliyyət,  dərketmə  və  ünsiyyət.  Bu  zaman 

mütəxəssisdən  praktik,  alim  və  müəllim  rolunu 

oynamaq tələb olunur.  

Ekspertlər  tədris  vərdişlərinə  görə  bir-birindən 

fərqlənirlər.  Onlar  biliyi  təqdim  etmək  üçün  dil 

qabiliyyətinə  malik  olmaya,  lazımi  biliyi  tələb  etməyə 

bilərlər.  Onlar  mühəndis/iqtisadçı  biliklərini  fərqli  və 

ziddiyyətli problemlərlə təqdim edərək sahəni dəyişə və ya 

müxt

əlif şəklə sala bilərlər. 

2.

 

 

Biliyin formalizasiyası. Bilik “rəfdən hazır gəlmir”. 

Qeyd edildiyi kimi, o qeyri-

ardıcıl,  ziddiyyətli və 

çoxölçülü ola bil

ər.  O “dərketmə” üçün çətin ola 

bil

ər, çünki daim dəyişir, bu səbəbdən bilik tam və 

aydın olmur. 

3.

 

Biliyin d

əqiqləşdirilməsi. Bilik iki istiqamətdə  - 

bilik sistemin

ə əsaslanan test yolu ilə yoxlanılmaqla 

v

ə mütəmadi yeniləndirilməklə dəqiqləşdirilə bilər.  

Xüsusi biliyin 

əldə  edilməsi,  formalizasiyası  və 

h

əyata keçirilməsi sahəsində  ekspert olan və  ya olmayan 

istifad

əçiyə  kömək məqsədilə  CODE adlanan bilik 

müh

əndisliyi vasitəsi  işlənmiş  və  testdən  keçirilmişdir. 

---

56 

 

CODE-un istifad

əsi TBB-in daha dəqiq  konsepsiyasının 

işlənməsinə kömək edir.  

COGNITERM terminoloji  veril

ənlər  bazası  ilə 

bilikl

ər  bazası  arasında  hibrid  (onların  cütləşməsindən 

alınan  baza)  kimi  nəzərdə  tutulub. Hər bir konsepsiya 

informasiyanın  iki  əsas  kateqoriyasından  ibarət  oxşar 

formalı  struktur  şəklində  təqdim olunur. Konseptual 

informasiya kateq

oriyası  biliklər  bazası  komponenti, 

konseptual 

xarakteristikanın 

siyahısı 

və 

onun 

qiym

ətləndirilməsidir. TBB müxtəlif  semantik  şəbəkədə 

qrafik formada vizuallaşa bilər. Hər iki iyerarxik (ümumi, 

hiss

ə-tam və  s.) və  qeyri-iyerarxik münasibət qrafik 

formada  ola bil

ər. CODE anlayışın 4 koordinatının bütün 

xüsusiyy

ətlərinin birləşməsindən ibarət olan Xarakterik 

Müqayis

ə  Matrisini təqdim edir. Nəhayət, COGNITERM 

üzr

ə naviqasiya CODE brauzeri vasitəsilə həyata keçirilir. 

CODE biliyin anlayışlar və ya onların xarakteristikalarının 

adı ilə əldə edilməsinə imkan verir.  

TBB  informasiya,  informasiyanın  əldə  edilməsi və 

sisteml

əşdirilməsinə  dəstək nöqteyi-nəzərindən TVB-dən 

üstündür. Bel

ə  ki, TVB-da  informasiya  aydın,  aşkar 

şəkildə  kodlaşdırılmır,  TBB-da isə  əksinə, informasiya 

---

57 

 

aydın,  aşkar  şəkildə  anlayışlarla  kodlaşdırılır. TBB 

konseptual münasib

ətin  aşkar  təqdimatına  imkan  verir  və 

ardıcıllığı  asanlaşdırır  (məs.,  bütün  anlayışların 

koordinatının təyini eyni növ termindən olmalıdır). 

Konseptual münasib

ətin  aşkar  təqdimatı  biliyin 

strukturunun qrafik formada t

əqdimatına  uyğundur. Bu 

aspekt COGNITERM layih

əsində xüsusi vurğulanır. 

TVB-d

ən fərqli olaraq TBB olan COGNITERM 

informasiyanın  saxlanması  üçün  mühiti  təmin etməklə 

yanaşı,  informasiyanın  sistemləşdirilməsi və  əldə 

edilm

əsinə  kömək məqsədi  daşıyan  bir  mexanizmdir.  Bu 

me

xanizm  terminoloqu  informasiyanın  (bir  iyerarxik 

s

əviyyədən digərinə) təkrarlanmasından azad edir. 

Adi TVB termin - konsepsiya istiqam

ətini təşkil edir: 

termini bilm

əklə  onun  izahını,  sinonimini  və  s. bilmək 

olar. Terminoloji t

ədqiqat  əsasən konsepsiya -  termin 

istiqam

ətində olur.  

COGNITERM istifad

əçiləri fikirlərindəki terminin 

adının  artıq  mövcud  olub-olmamasını  müəyyənləşdirmək 

üçün h

ər-hansı  konseptual  xarakteristika  vasitəsilə  oraya 

daxil ola bil

ərlər. 

---