22
“Epidemiologiya” anlayışının məzmunu
“Epidemiologiya” sözü yunanca “ epi” (üzərində), “ demos”
(əhali) və “loqos” (elm) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir.
“Epidemiologiya” termininin bir çox tərifləri verilmişdir. Ən
yax şısı Last J.M. (1988) tərəfindən verilmişdir: “Epidemiologiya
cəmiyyətdə xəstəliklərin baş verməsinin səbəblərinin və yayılma-
sı nın xüsusiyyətlərini öyrənən elm olub, alınmış bilikləri səhiy-
yənin problemlərinin həll edilməsi üçün tətbiq edir”. O, özündə
bu fən nin vacib prinsiplərini əks etdirən bir neçə əsas anlayışları
birləş dirir:
– Elm kimi “Epidemiologiya” – sərbəst elmi fənn olub,
bəzən icti mai səhiyyənin (İS) başlıca elmi adlandırılır və özünə-
məx sus elmi müayinə metodlarına malikdir;
– “Epidemiologiya” konkret əhali qruplarında infeksion və
qeyri-infeksion xəstəliklərin yayılmasının xüsusiyyətlərinin və tez-
liyinin öyrənməsi ilə məşğuldur.
Xəstəliklərin yayılma tezliyi təkcə bu hadisələrin mütləq sa -
yı nı deyil, həm də konkret əhali qrupunda xəstələnmə riskini əks
et dirən göstəriciləri özündə birləşdirir.
Xəstəliklərin baş verməsinin zaman, məkan və s. xüsusiy yət-
lə rinə görə aparılan təhlili təsviri epidemiologiya adlandırılır ki,
o da aşa ğı dakı suallara cavab verməlidir: hansı xəstəlik baş ver-
mişdir (profi laktika problemi); kim, harada və nə zaman xəs tə-
lən mişdir.
Analitik epidemiologiya səbəbləri öyrənir və xəstəlik niyə və
ne cə baş vermişdir suallarına cavab axtarmağa, yəni xəstəliklərin
baş verməsinin səbəblərini (etiologiyasını), həmçinin xəstəliyin
y a ran masının risk amillərini (RA) aşkar etməyə çalışır. Bu z a-
man aşağıdakılar müqayisə edilir:
– Müxtəlif xəstələnmə göstəricilərinə malik əhali qrupları
bir-birilə;
– Demoqrafik, immunoloji, genetik, davranış, sənəti və digər
xüsusiyyətlərində (bunlar risk amilləri adlandırılır) fərqlərə malik
olan şəxslər arasında xəstələnmə;
– Təhlil epidemioloji proseslərə sürətli və effektiv sosial
müdaxilələrin edilməsi üçün geniş zəmin yaradır;
23
– Aparılan müşahidələrin nəticələrinin izah olunması üçün for-
malaşdırılan hipotezlərin retrospektiv və prospektiv təhlili metod-
larının tətbiq edilməsi ilə müayinələr həyata keçirilir.
Ətraf mühitin zərərli amillərinin ekspozisiyası və insanların
sağ lamlığında baş verən bioloji effektlər arasında səbəb əlaqə-
lərinin öyrənilməsinə yönəldilmiş müayinələr aparılır ki, o da
el mi hipotezlərin yoxlanılması yolu ilə, yəni ekoloji-epidemio-
loji ana litik müayinələrin aparılması ilə təsdiq edilir.
Epidemiologiya fənni və üsulları
Epidemiologiya epidemik prosesin inkişaf qanunauyğun luq-
larını öyrənən elmdir; bu elm insanlar arasında yoluxucu xəs tə-
liklərin yayılma prosesini (infeksiya mənbəyi, yoluxma mexa-
nizmi və həssas orqanizm), sosial şəraitdən asılı olaraq yeni
yolux manın əmələ gəlməsini öyrənir.
Epidemiologiyanın müasir tərifi ilk dəfə 1927-ci ildə D.K.Za -
bolotnı tərəfindən verilmişdir. D.K.Zabolotnıya görə, “Epi de mi o-
logiyası epidemiyalar haqqında elmdir, epidemiyaların baş ver-
məsinin və inkişafının, epidemiyaların yayılmasına kömək edən
şəraitlərin öyrənilməsi ilə məşğul olur, onlara qarşı m ü ba rizə
üsullarını təklif edir”.
Bu anlayış son illərə qədər epidemiologiyanın mahiyyətini
tam əks etdirirdi. Lakin müasir dövrdə buna münasibət dəyiş-
mişdir. Belə ki, əvvəllər çoxlu epidemiyalar törədən, külli miq-
dar da insan tələfatına səbəb olan vəba, taun, səpgili yatalaq və s.
yoluxucu xəstəliklər artıq epidemiya törətmir, təbii çiçək xəs-
təliyi isə tamamilə ləğv edilmişdir. Ona görə də müasir epi de-
miologiyanın vəzifəsi epidemik prosesin intensivliyindən asılı
ol mayaraq insanlar arasında yoluxucu xəstəliklərin baş ver mə-
sinin və yayılmasının səbəblərini öyrənməkdən ibarətdir.
Başqa sözlə desək, “Yoluxucu xəs təliklərin epidemiologiyası
– epidemik prosesin qanunauy ğun luq ları və onların öyrənilmə
üsulları haqqında biliklər sistemidir” (Belyakov V.D., 1989),
e lə cə də “Epidemiya əleyhinə tədbirlər və onların həyata keçiril-
mə si, ayrı-ayrı əhali qrupları arasında yoluxucu xəstəliklərin ya -
24
yılmasının qarşısının alınması, əhali arasında xəstəlik göstə ri ci lə ri-
nin aşağı salınması və bəzi yoluxucu xəstəliklərin ləğv e dil mə sinə
yönəldilmiş elmdir”.
1960-cı ildə epidemioloqların Praqa şəhərində keçirilən bey-
nəlxalq simpoziumunda epidemiologiyanın müasir tərifi veril miş-
dir: “Epidemiologiya tibb elminin insan cəmiyyətində yolu xu cu
xəstəliklərin baş verməsi və yayılmasının tədqiqi ilə məşğul olan
və alınmış məlumatlara əsasən bu xəstəliklərin qarşısının alın-
ması, mübarizə və profilaktika tədbirlərini hazırlayan sərbəst elm
sahəsidir”.
Epidemiologiyanın tarixinə dair qısa məlumatlar
Epidemiologiyanın epidemiya haqqında elm kimi for ma-
laşması qədim təbabətin yaranması dövrü ilə eyni vaxta təsadüf
edir. Epidemiya termini (“Epi” üzərində+ “demos” xalq) müəy-
yən ərazidə əvvəllər qeyd olunmayan yoluxucu xəstəliyin yaran-
ması və artması kimi başa düşülür. Yoluxucu xəstəliklər haq qın da
dəqiq məlumata bizim eradan 4000-3000 il əvvəl rast gəlirik,
ancaq yoluxucu xəstəliklərin əksəriyyətinin törədicilərinin insan
bədəninə uyğunlaşması insanın şüurlu növ kimi (Homosapiens)
ya ran ması vaxtına düşür. Qədim Misirdən qalmış papiruslarda
b.e.ə. 3700-3710-cu illərdə təbii çiçəyə oxşar xəstəliyin olması
haq qın da qeydlər vardır; cüzam xəstəliyi haqqında ilk məlu mat-
lar orada b.e.ə. 3000-2500-cü illərdə verilmişdir. Yoluxucu xəs-
tə liklərin yaranma səbəbi ilkin olaraq bir çox qədim dövlətlərdə
din ilə əlaqələndirilirdi. Epidemiya allahın qəzəbi kimi şərh edi-
lirdi və onun qarşısının alınmasının qeyri-mümkün olmasına
inam ya ra dılırdı. Bizim eradan əvvəl 1120-ci ildə Misirdən k ö-
çürülmüş yəhudilər arasında taun epidemiyası haqqında q ə dim
dini sə nəd lər də qeydlər vardır. Taun xəstəliyinin siçovullarla
əlaqəsi haq qında qədim hindlilərin müqəddəs kitabında m ə lumat
verilərək göstərilir ki, əgər “damdan siçovul düşüb ölürsə, bu,
t a unun yaxında olmasını göstərir”. Bir çox yoluxucu xəs tə liklər
haqqında ilk məlumatlara Hippokratın əsərlərində (b.e.ə. 460–377-
ci illər) (“Hava, su, yer”, “Epidemiyalar”, I-VII kitablar və s.) rast
gəlirik.
Dostları ilə paylaş: |