33
səlahiyyətlə bu xurafatla mübarizə aparmaq lazım idi. Bu qədər geniş miqyaslı
reformlar üçün Şahzadə deyil, Şah olmaq gərəkirdi. Abbas Mirzə bu amac uğrunda
Nadir Şahın yapdığı işləri və məzhəbi reformları haqda bilgi əldə etmişdi. Bu
səbəbdən də bu sahədə görmək istədiklərini ağlında gizli saxlayaraq padşah olacağı
zamana ertələdi.
*
Jauber, Ərdəbili tərk edib Tehrana yola düşmədən öncə Abbas Mirzənin
ordusunun paradını izlədi. Şahzadə çılğın bir atın üstündə məğrurca oturmuş və
çox rahatca heyvanı kontrol edə bilirdi. Parad bitdikdən sonra Jauber Abbas
Mirzənin çadırına çağırıldı. Abbas Mirzə öz ordusunun durumu haqda mütəxəssis
bir yabançıdan gerçək bilgi öyrənmək istəyirdi. Jauber süvarilərin yaxşı
hazırlandığı haqda fikirlərini söylədikdən sonra ordunun ümumi durumu haqqında
da fikrini bildirərək bir intizamsızlığın var olduğunu qeyd etdi. Abbas Mirzə üçün
Jauberin fikirləri çox önəmli idi, çünkü bu, sadəcə, bir parad nümayişindən ibarət
deyildi. Abbas Mirzə savaşa hazırlaşırdı.
Jauber, Napoleonun mesajını Fətəli Şaha çatdırmaqla yükümlü idi. Bu
üzdən də Şahzadədən ayrılıb və başkəndə yola düşmək zorunda idi. Abbas Mirzə
özü qonağın yola salınma işlərinə nəzarət etdi. At üstündə oturan Abbas Mirzə
Jauberi yola salıb və özü də savaşa getdi. Bu şahzadə ilə Jauberin ilk və son görüşü
oldu. Ancaq aralarında yaranan dostluq əlaqələri hər iki şəxs arasında hörmətlə
qorunub saxlanıldı.
Jauber, Xalxal yolu ilə Tehrana yola düşdü. Zəngana girərkən, bu şəhərin
bazarı onun diqqətini cəlb etdi. Zənganın qapalı bazarına müştərilər sel kimi axın
edirdi. Avşar ellərinin köçəriləri öz keçələrini, yunlarını satıb qumaş, silah alırdılar.
Zəngandan keçdikdən sonra əski Sultaniyyə şəhərinin qalıqları ilə rastlandı. Bu
əski şəhərin qalıqlarından birisi də Xudabəndəlunun məzarı idi. Fətəli Şah bu əski
Moğul şəhərini yenidən onarıb, bərpa edəcəyindən danışırdı. Bu üzdən də əski
divarların sökülməsini və orada dincəlməsi üçün təpələrin başında imarətlərin
tikilməsini istəmişdi. Jauber Qəzvində Məhəmmədəli Mirzənin vəziri Baba Xanın
*
Burada belə bir sual ortaya çıxır ki, Abbas Mirzə vaxtından əvvəl ölməsə idi, şah olsaydı tarixin
istiqaməti dəyişə bilərdimi? Bütün Qacariyyənin adı “İran” deyil, Azərbaycan ola bilərdimi? Çünkü
tarix daha çox böyük şəxsiyyətlərin iradəsinin nəticəsidir. Abbas Mirzə şah olsaydı, Azərbaycanda çox
erkən bir zamanda sekular toplum və milli bir dövlət yarana bilərdimi? Abbas Mirzənin türk dilinə olan
sayqısı bütün Qacar uzmanları batılı tarixçilər, səyyahlar tərəfindən etiraf edilməkdədir. Jauber də
xatirələrində etiraf edir ki, Abbas Mirzə ən möhtərəm və mötəbər qonaqları ilə, özəlliklə də yabancılarla
fars dilində deyil, türk dilində danışmağı tərcih edirdi. Türkcəyə olan bu qədər sempatisi nədəni ilə bu
gün türk dili fars dilinin yerinə dövlət dili ola bilərdimi? Bütün Qacar dövləti Ağaməhəmməd Xanın
iradəsinin məhsulu olduğıı kimi Qacariyyənin varisi olacaq Azərbaycan da Abbas Mirzənin iradəsinin
nəticəsi ola bilərdimi? Abbas Mirzənin xarakterini, dünyagörüşünü, Azərbaycan sevgisini,
Azərbaycanda gerçəkləşdirdiyi reformları öyrəndikcə bu sorular istər-istəməz oxucunun ağlında
canlanır. Əgər bu sualların cavabı müsbətdirsə o zaman bütün tarixi fürsətlərdə Azərbaycan şanssızlıqla,
talesizliklə rastlanmışdır. (G.C.)
34
möhtəşəm sarayında bulunduğunu da yazmaqdadır. O zaman Şahzadə Dövlətşahi
Kirmanşahda bulunmaqda idi. Haziran ayının əvvəllərində Jauber Tehrana
vararkən, bu şəhər istidən sanki boğulmaqda idi. Başkəndin 3 ağaclığında yabançı
qonaqların qarşılanması üçün özəl bir yer nəzərdə tutulmuşdu. Jauberi qarşılayan
xanların və əyanlarm paltarlarındakı zinətlər günəşin şüaları altında par-par
parıldayırdı. Bunlar Napoleonun özəl elçisini bu qədər sadə libas içində
gördüklərində heyrət edirdilər. Onu bu şəkildə təcəssüm etməmişdilər. Tehranda
Jauberi gözəl bir sarayda yerləşdirdilər.
Şahla görüş zamanı gəlmişdi. Fətəli Şah bir neçə pilləsi olan bir taxtda
oturmuşdu. Jauberin Şahla məsafəsi çox olduğundan onun üzünü görə bilmirdi.
Qəbul törəninin sədri ayaqqabısını çıxarıb başını əyərək Şahın hüzurunda dayanıb
dedi: “Ey Şah humayun, ey yer üzünün ən böyük şahı, ey zillüllah (Tanrının
kölgəsi), Fransanın elçisi, Fransa xalqının ərbabını təmsil edən şəxs Sizinlə
görüşmək istəyir. O öz ərbabı tərəfindən Sizə bir məktub və hədiyyə olaraq da
cavahirat gətirmişdir.”
Şah, “xoş gəlmişdir” dedi. Şahın bu ifadəsindən sonra vəzirlərdən biri
Jauberə yaxınlaşdı. Ona pillələri göstərib və irəli doğru yavaş-yavaş yürüməsini
istədi. Taxtın yanında Şahın üç gənc oğlu və bir neçə xidmətçi dayanmışdı. Jauber
diz çöküb padşahı salamladı. Napoleonun məktubunu altunla toxunmuş
çantasından çıxarıb, altun bir tabağın içinə qoyaraq Şaha sundu. Padşah Jauberin
türkcə və farsca bilməsindən məmnun idi. Çünkü tərcüməçiyə ehtiyac olmadan
danışa biləcəkdilər. Bu üzdən də rəsmi törənin sona ərməsindən sonra bağçada baş-
başa bərabərcə gəzindilər. Lakin bütün bu hərarətli qarşılanmaya rəğmən Tehranın
isti havası Jauberin zövqünə uyğun gəlmədi. Jauber çox ağır bir xəstəliyə və
qızdırmaya yaxalandı. Şahın özəl həkimləri onun müalicəsinə çalışırdılar. Padşah
Jauberi Tehrandan uzaqlaşdırıb və dincəlməsi, müalicə olması üçün Sultaniyyədəki
sarayına göndərdi. Xəstəlik durumu nisbətən yaxşılaşan Jauber Sultaniyyədə
Qacariyyə ilə Fransa arasındakı müttəfiqlik anlaşmasına imza atdı. Jauber üçün
vida mərasimi düzənlənirkən Şahın özəl həkiminə onunla sınıra qədər getməsi əmr
edildi. Jauber sınırı keçdikdən sonra Şahın özəl həkimi rahat nəfəs aldı. Çünkü Şah
ona “Jauberin sağlığından sən sorumlusan, o öləcək olursa, sən də öləcəksən, bunu
bilmiş ol. Bu üzdən də çox diqqətli ol, diqqətlə davran” demişdi.
Fətəli Şah sarayın önəmli adamlarından biri olan Mirzə Rzaquluxan adında
bir şəxsi Qacar dövlətini təmsil edən diplomat kimi Fransa imperatoru ilə
görüşmək üçün görəvləndirdi. Mirzə Rzaquluxan Qəzvində Məhəmmədəli
Mirzənin vəzirliyini etmişdi. Bu elçi yola düşüb Jauberə çatdı. Jauberlə bərabər
Napoleonun bulunduğu Finkinaştayna qədər getdilər. Mirzə Rzaquluxan
Finkinaştaynda qaldı. Anlaşmanın ayrıntılı şəkildə hazırlanıb imzalanması üçün
gözlədi. Bu anlaşmaya görə Fransa, Rusiyanın işğal etdiyi torpaqları, özəlliklə
Gürcüstanı geri almaq üçün Qacariyyəyə yardım edəcəkdi. Bu görüşdə bulunan
ünlü rəssam Deyvid, Qacariyyə heyətinin imperatorla görüşünü rəsm etmişdir. Bu
Dostları ilə paylaş: |