21
anlatdıqları ilə uyğun gəlmirdi. Şah Fransa haqqında fərqli və olumlu bilgilər əldə
edirdi
12
.
Abbas Mirzə də çox diqqətlə Peterkin anlatdıqlarına qulaq asırdı. Fətəli
Şahın diqqət etmədiyi və ya önəmsəmədiyi bir şey də Şahzadənin diqqətindən
yayınmırdı. O da reform məsələsi idi. Gənc Şahzadə Avropadakı reformların
mahiyyəti ilə ilgilənirdi. Şahzadə, Fransa haqqında daha ayrıntılı bilgilər əldə
etmək üçün sonradan Peterki qəbuluna çağırmışdı. Çünkü Hindistan əmirləri
haqqında eşitdikləri xəbərlər də onun üçün maraqlı idi. Abbas Mirzə eşitmişdi ki,
Hindistan əmirləri ordularını modernizə etmək üçün fransız albaylarını ölkələrinə
dəvət etmişlər. Abbas Mirzənin oğlu Cahangir Mirzə öz xatirələrində atasının
ermənilərlə çox xoşgörülü davrandığını, onların inanclarına hörmət etdiyini yazır
13
.
1804-cü ilin yayı çox böyük hadisələr baş vermədən sona çatdı. Şahın
Qarabağda bulunduğu müddətcə baxmayaraq ki, Abbas Mirzə komandan idi, ancaq
atasının güvənliyinin tam sağlanması üçün bir əsgər kimi gecələr postlara baş
çəkirdi. Qarabağın sərin və sehirli gecələrində bəzən də atası ilə həmsöhbət olmaq
üçün fürsət arayır və ağlındakı gerçəkləşdirmək istədiyi reformlarla bağlı atasının
nəbzini yoxlamağı başarırdı. Çünkü Tehranda şahın ətrafını sarmış din adamları
Abbas Mirzənin Batı yönümlü tutum və davranışını eleştirməyə başlamış və
kafirlər kimi davranması konusunda xoşa gəlməyən sözlər söylədilər. Hər tür
yeniliyə və dəyişimə qapalı olan Şah isə bu söyləntiləri dinləmiş, ancaq münasibət
bildirməmişdi. Din xadimləri və Abbas Mirzənin rəqibi olan qardaşları onun
yenilik çağırışından hər tür davranışı və Batı yönümlü tutumu ilə bağlı xoşa
gəlməyən mizahlar düzəldib, toplumun içində yayırdılar. Onlar Azərbaycandan
başlayaraq bütün ölkəni öz otoritəsi və təsiri altına alan Abbas Mirzənin
şəxsiyyətini aşağılamağa çalışırdılar. Şah ölkədə mənəvi otoritə sahibi olan din
adamları ilə hesablaşırdı. Ancaq Şah, övladlarının içində ən çox Abbas Mirzəyə
güvənirdi. Abbas Mirzə ağlındakı planlar barədə dərin bilgi vermədən atasının
ölkədəki yeniləşmə məsələsinə necə baxdığını öyrənmək istəyirdi.
Abbas Mirzə bəzən də bu qaranlıq və səssiz gecələrdə uzaqlardan,
Qarabağın kəndlərindən, örüşlərindən gələn sehrli səslərə uzun-uzun qulaq asırdı.
Hansısa bir çobanın söylədiyi nəğmə və ya bir kənd evindən, bir tarladan gələn
şərqilərə xüsusi bir zövqlə qulaq asırdı. Hətta gözətçilərinə əmr etmişdi ki, bir
Qarabağlı çocuq uzaqlarda şərqi söylərkən yuxuda olsa belə onu oyatsınlar. Abbas
Mirzə ətrafındakıları uzaqlaşdıraraq bir qayaya söykənib bu sehrli səslərə qulaq
asırdı. Şahzadə bu səslərdən etkilənərək çevrəsindəkilərə bir arzusunu söyləmişdi.
O, yardımçılarına “Şuşanı ələ keçirib orada istiqrar sağladıqdan sonra bir musiqi
12
Kont Alfere De Gardan atası General Gardanın məmuriyyəti ilə ilgili yazdığı xatirələrində deyir:
“1804-cü ildə Peterk Şahla görüşdü. Bu adam General Bonapart haqqında Fətəli Şahda fərqli təsəvvür
yaratdı. Bu üzdən də Şah Peterkdən çox təsirləndi.”.
13
Yeni tarix, Şahzadə Cahangir Mirzənin xatirələri.
22
ocağı qurmaq istəyirəm”,
14
demişdi. Şahzadələrin ruh hallarına təsir edən bu səslər
onda sənət haqqında fikir sahibi olma imkanı da yaradacaqdı.
Baharda Qarabağa gələn Şah, yayı burada keçirib, payızda Abbas Mirzə ilə
bərabər başkəndə döndü. Bu səfərdə ən böyük qələbə İrəvan məsələsinin həlli
olmuşdur. Rus ordusu İrəvanın çevrəsindən uzaqlaşdırılmış, İrəvan hakimi də
Padşaha öz vəfadarlığını bildirmişdi. Fətəli Şah başqa xanların ələşdirilmələrinə
səbəb olmasın deyə, İrəvan hakimini görəvindən almağı və İrəvana yeni hakim
təyinetmə işini ertələmişdi. Şah bu səfərdə Abbas Mirzənin verdiyi bilgilər işığında
anladı ki, Rusiya ilə savaşmaq rahat deyil. Bu şəkildə gedərsə, Gürcüstanı və o
bölgələri saxlaya bilməyəcəklər. Bu üzdən də Abbas Mirzənin “Batıdan bir
müttəfiq bulalım və bunun üçün ən uyğun olanı Fransadır, çünkü Fransa Rusiya ilə
savaşa başlamış” görüşünə olumlu baxırdı. Bu üzdən də Şah məktub yazaraq bir
erməni vasitəsi ilə Fransanın İstanbulda yerləşən baş konsulluğuna göndərdi. Şahın
Bonaparta yaxınlaşma düşüncəsi ilə eş zamanda Bonopart da Hindistana girmək
üçün bu coğrafiyada bir müttəfiq aramaqda idi.
Abbas Mirzə öz reformlarını Azərbaycanda gerçəkləşdirmək üçün
Azərbaycan ordusu komutanlığı ilə yetinməkdə idi. O, həm də bütün Azərbaycanın
hakimi olma statusunu da atasından almaq istəyirdi. Bu statusu aldıqdan sonra ilk
arzusu Təbrizi onarmaq idi. Şah oğlunun bu arzusundan xəbərdar idi. Abbas Mirzə
İrəvanda olduğu qədər Şahla irtibat qura bilmirdi. Bu dönəmdə 20 yaşında olan
Abbas Mirzə artıq yetişkin sərkərdə, diplomat kimi bir xarakterə sahib idi.
Saraydakı onunla bağlı dedi-qoduları yaxından duyan Abbas Mirzə atasının onun
bu istəyi ilə razılaşmayacağı qənaətinə varmışdı. Sarayda hər kəsin özünə məxsus
bilgi əldə etmə qaynağı var idi. Abbas Mirzə içini qorxu ilə dolduran bir məlumat
əldə etdi. Abbas Mirzəyə xəbər gəldi ki, Şah İrəvana yollanmaqda olan ordunun
komandanlığını özü üstələnmək niyyətindədir və Abbas Mirzəni də vəzirlərlə
bərabər Tehranda ölkənin yönətiminə buraxmaq istəyir. Abbas Mirzə anladı ki,
belə getsə o, Azərbaycandan həmişəlik ayrıla bilər. Azərbaycanla bağlı bütün arzu
və istəkləri bərbad olar. Abbas Mirzə ömrü boyunca atasının iradəsinə qarşı
çıxmadı. Ancaq anlayanda ki, atası onun üçün Loristanda bir ovçuluq əyləncəsi
düzənləmiş içini iztirab sarmağa başladı. Abbas Mirzə din adamlarının və
rəqiblərinin atasını etkilədiklərini anlamışdı. Din xadimləri və rəqiblər anlamışdılar
ki, Abbas Mirzə məsələsini həll etmək üçün yalnız bircə yol var. O da Abbas
Mirzənin bir şəkildə Azərbaycandan ayrılmasıdır. Çünkü Azərbaycandan ayrılan
Abbas Mirzənin bütün reform manevrləri də öz-özünə ləğv ediləcəkdir. Abbas
Mirzə üçün Azərbaycandan ayrılış ölüm kimi bir şey idi. Çünkü onu bu səviyyələrə
gətirən Azərbaycan xalqı olmuş və o da Azərbaycana könüldən bağlanmışdı.
Azərbaycansız bir əyləncə Abbas Mirzə üçün anlamsız idi. Şahın Abbas Mirzəyə
14
Şahzadə Cahangir Mirzə, “Yeni tarix”.
Dostları ilə paylaş: |