dəyərlər axanna diişsə də, qalıq şəklində ilkin surətini qoruyub saxlayır
[307, s. 182-183].
Mifoloji varlığm adma gəldikdə, onu həmçinin personajın öz təbiəti
miiəyyən edə bilir; yəııi personajın görünüşünün təsviri yerinə keçə bilən
adi semantik baxımdan son dərəcə əhəmiyyətli ola bilir. Bir sıra mifoloji
təsəvvürlər mifoloji varlıqlarm adları ətrafmda formalaşa bilmişdir. Bəzi
tədqiqatçılara görə, «mif» aıılayışı mifoloji ad, mifoloji obraz və mifoloji
süıetdən də ibaıətdir. Bu mənada эп əski və ilkin mifoloji struktur elə
addır; m if özündə hər şeydən əvvəl mifoloji obrazı təcəssüm etdirir ki, mif
də, mifoloji süjetlər də başlanğıcda mifoloji adm mündəricəsindədir [248,
s.92-94]. Teonimlərdə isə mifoloji obraz, Losevin sözləriyb deyilsə, elə
bil adlandınlanm mahiyyətinin energiyası olan adm səslənişıylə
konkretlik qazanır, maddi şəkil alır [267, s.231].
Dəyişik adlar altında olsa belə, funksional baxımdan eyni olduğuna
mifoloji personajlar eyni bir funksiyam da yerinə yetirir. Eynitipli
mətnbrdə müxtəlif obrazlar biri-birini asanca əvəz edir ki, bu da onlann
içəridən genetik, ya da stnıktur-funksional bağhlıqda olmalanndan gəlir.
Beta bir özəlliyi isə eyni mətn tiplərindəki vahid personaj sistemiııi də iizə
çıxannağa, mifoloji simvolika və semantikanı bərpa etməyə imkan verir.
Tədqiqatlar göstərir ki, eyni bir etnik-mədəni sistemdə funksional
keyfıyyətlərinə görə tək bir mifoloji personaja bəzən bir neçə ad uyğun
gəb bilir. Bu cəhət nağılın strukturunda da özünü göstərir. Nağılın
heyranedici müxtəlifliyini, rəngarəngliyini və gözəlliyini, о biri yandan da
yekrəngliyini və təkrarlığmı məhz həmin cəhətlərlə bağlayan görkəmli
folklorşünas V.Propp yazır ki, «nağıl zaman-zaman eyni bir fəaliyyəti
miixtəlif peısonajlara aid edir... Qeyd edək ki, miixtəlif icra edənləriylə
funksiyalann təkrarlığmı din tarixçiləri miflərdə və inanışlarda artıq
çoxdan müşahidə etmişlər... İrəli gedərək söyləmək olar ki, funksiyalar
son dərəcə az, personajlar hədsiz dərəcədə çoxdur» [338, s.29-30].
Eyni zamanda vahid etnik-mədəni sistem çərçivəsində bir ənənənin
bədxah ruh olaraq qəbul etdiyi mifoloji peısonaj digər ənənədə xeyirxah
varlıq şəklində yer ala bilir. Məsələn, çuvaş mifologiyasında acıqlı varlıq
kimi tanman «Aşafatma» əslində almmış olduğu müsəlman tatar
mədəniyyəti çevrəsində tamamən fərqli mifoloji semantika daşımışdır.
Monqol mifoloji sistemindən bolıs edən məqabsində S.Neklyudov belə
bir fıkri vuığulayır ki, mifoloji sistemin öyrənilməsi zamam «əsil monqol
mənşəli olan» ilə «alınma»nı heç də kəskin şəkildə qarşı-qarşıya qoymağa
gərək yoxdur. Birincisi, belə yanaşmada mümkündür ki, yanlışlıqlara yol
verilsin. İkincisi, insanm dünyanı anlaması və izah etməsi baxımından
almma mifoloji motiv köklü motivdən az əhəmiyyətli olmaya bilir.
Nəhayət, üçöncüsti, motiv, süjet və ya obraz ümumiyyətlə о halda alma
bilir ki, alındığı ənənədə ona yer vardır, həmin ənənədən ötrü о gərəklidir
уэ
bu ənənənin də zamam çatmış sorğulanna cavab veıir [312, s.70].
Təbiət abmindəki hadisələrin bir-biriylə sanki hörülü şəbəkə
yaratmaq özəlliyi var ki, bənzər cəhəti mifoloji varlıqlarm etnik-mədəni
эпэпэ çərçivəsindəki evolyusiyasmda da izləmək mümkündür. Sibirin tiirk
xalqlarından cənublu altaylılann ənənəvi dini görüşlərinə görə Qara quş
yuxan dünyada yaşayan Ülgenın oğludur. Kumandinlərdə də Kırqıs xan
deyilən ruh var və Ülgenin oğulları sırasmda göstərilir. Şorlarda isə eyni
adlı Qara quş da, Kırqıs xan da - hər ikisi Erlikin oğullan olaraq
bilinmişdir [164, s.217] və s. Bütün bunlar stabilliyi ilə yanaşı, mədəni
ənənənin həm də nə dərəcədə mütəhərrik təbiətli və hər an içəridən özü
özünü təzələyən bir hadisə olduğunu açıq göstərir. Bu həm də о deməkdir
ki, bir mifoloji varlığm (o cümlədən mifoloji funksiyanm) mövcudluğu
digərinin mövcudluğu üçün bir səbəb rolunu oynaya bilir, е1эсэ da onun
bəlli semantik, struktur özəllik daşımasım şərtləndirir. Bunlar, əlbəttə,
spontan şəkildə baş verir.
Beləcə, mifoloji obrazlann təkamülü eyni zamanda onlann
özünütəşkil dinamikasınm ayrılmaz cəhətidir. Bu mənada tiirk mifoloji
obrazlar sistemindən iimumən qiraqda qalan hansisa ayrica bir varliq
yoxdur; həmin varlıqlann hər birinin eləcə varlığı müəyyən mənada
digərlərinə bağlıdır və onlardan bir çox hallarda qarşılıqlı asılılığı da
vardır. Bunlannsa birinin varlığı digərinin də mövcudluğunu bəlli ölçüdə
şərtləndirir, hər birinin digərlərini «doğurub yaşatdığı» gerçəyini göstərir
(Bütün bunlar isə kainatın bir-biriylə höriilü bağlılıqlar şəbəkəsi olduğuna
dair müasir fızikada irəli sürülən butstrep hipoteziylə yaxmdan səsləşiı).
Mifoloji varhqlar az hallarda təbiətən mütləq ziyankar və ya miitləq
xeyirxah olurlar. Bu, əlbəttə, insanlarııı onlara qarşı nə şəkildə bir
münasibət göstərmələri və ya davranmalanndan çox asılıdır. Fövqəltəbii
varlıqlar əksərən öz təbiətlərinə görə пэ xeyirxah, пэ də bədxahdırlar.
«Xeyirxah» deyilənlər zərər toxundura bildikləri kimi azar gəzdirən ruhlar
da, tutalım, əgər qurbanları vaxtlı-vaxtmda veribrsə, adamlan rahat
qoyarlar. Xeyirxah yaxud bədxah gücii təmsil etdikbrinə dair
təsəvvürbrdən asılı olaraq mifoloji varlıqlarm insana ikili münasibət
göstərdiyi düşünüliir ki, bu da arxaik эпэпэ daşıyıcılarınm yerinə yetirməli
olduqları ıituallara və ənənəvi davranış normalarına эт э! etməbri ib
Dostları ilə paylaş: |