Mifolqji düşüncə ilə yaşayan çağm insanı üçün təbiətin sirləri tarix
şüuru ıb yaşayan soıırakı çağlann insanlan üçün olduğu qədər gizli və
qapalı deyildi. Bəlkə də bu üzdən təbiətdə mifın izah edə bilmədiyi, ona heç
olmazsa, bu və ya digər şəkildə aydmlıq gətirmədiyi hadisə yoxdur.
Günümüzün insanı ilə müqayisədə bir çox baxımdan daha gözəl düşünən
«ilk insanlar üçün hər şeyin aydın olduğu, təbiətin sirlərinin onlardan ötrü
bizlər üçiin oldıığu qədər də gizliıı olmadığı» fıkrində həqiqət var. Ştibhəsiz,
saf bir «mifoloji düşüncə» nə dərəcədə miicərrəd anlayış olsa da, aydındır
ki, həmin arxaik düşüncəni, diffuz təbiətli mifoloji tofəkkürü [287, s.23;
290, s.50] səbəb-nəticə əlaqələrinin qanşıqlığı, sözto nəsnə arasında kəskin
səddin olnıaması, insanın təbiətdən ayrılmazlığı və b.
cəhətlər
səciyyələndirirdi. Arxaikanın daha dəriıı qatlannda insam təbiət aləmindən
ayıran sorlıəd yox kimidir və yaxud düşünüldüyündən çox-çox şəffafdır.
Varlığa münasibətdə antroposentrik duyğu qədim insana yabançı idi.
О öziinü təbiətin aynlmaz parçası sayırdı [180, s.91]. Türk mifoloji düşüncə
dünyasında da iıısan mövcudatm digər mərtəbələrindən «varlığın əşrəfi»
deyə xiisusi olaıaq ayrıhb üstün tutulmamışdır. Bu mənada bir çox dünya
xalqlaıında olduğu kimi türk folklorunun da əıı arxaik nümuııələri təbiət
kultıından törəmişdir. Təbiotiıı təzolənınəsi və ölüb dirilmə mifologemi45
ətralmda təşəkkül tapmış bir sıra obrazlarm funksional-semantik
səciyyələrinə toxunmazdan əvvəl isə bayram, ritual və onlann arxaik
semantikasına qısaca da olsa diqqət yetirmək gərəkdir.
Diııi-mıfoloji, arxaik mifopoetik ənənədə sakral sferaya maksimum
dərəcədə bağhlığı ilə seçilən zaman kəsimi kimi bu baxımdan bayramlar
xüsıısi əhnmiyyət kəsb edir46. Bayramm əski ritual semantikası var və
başlanğıcda o, mhani-dini ayin mahiyyətliydi [140, s.51 ]. Öz strukturu ilə
kosmosun xaosdan meydana gəldiyi situasiyamn sərhədlərini müəyyən edən
45 Türk tanrıçılıq sistemiııin başlıca məzmunuııu yaradılışın tıizamı va həyatın
soıısıızluğadək davamlı olması fıkri təşkil etmiş, bu isə bütün hallarda ölüb dirilmalar
zanciri kimi qavranılm tşdır [10, s.46]. Y aradılışa belə bir yanaşma tərzi özlüyütıdə ölümə
də spesifik münasibat doğurmuşdur. Folklor ım tnlarinda rast gəliııən «Qabaqlar insana
ölüm yoxuymuş, ölüm dağa-daşa gəlirm iş» [41, s.46] və ya: «Deyir bizim peyğəmbsr
alcyhisalam dünyaya galanə qədar ölüm olm ayıb...» [18, s.46] sö/lori do mifoloji
senıantikasına görə tabiətdəki öliib dirilmələrə paralcl, lıoyatın dövrəviliyi idcyasının, nn
əski çağlarda insanlarm ölümstiz olduqları inamının izini yaşadır.
46 Elmi ədəbiyyatlarda «bayram» sözünün manşəymin «Baq//Bay» kökü ilə bağltlığı haqda
fıkirlər mövcuddur. Mifoloji düşüncadən ötrtl bayramın daşıdığı sakral mazrnun bu fıkrin
doğıvluğu ehtimahnı artırır; «bay» kökıinün do sakraliıqla, qüdsiyyətlə bağlı məzmunu var
№
və sakral zamanlarda keçiriloıı bayramlarda təbiətlə birgəliyin ilkin
çağlanna qayıdılaraq mifik zamanın yenidən canlandırıldığı düşiinül-
müşdür. Türk mifologiyası çorçivəsindəki bayramlar içərisində yazda və
payızda keçirilon iki böyük bayram aynca qeyd olunmuşdur. Çin
qaynaqlarma görə, Göytürklərdə əsilsoylular hər il Ötükəndə əcdadlanm
yad edərək müqəddəs mərasim keçirərdilər. Hərnin qaynaqlara asason, Göy-
Tannya və yer ruhlanna qurbanlar kəsir, böyük bayram edirdilər.
Təbiətin dainı yeııilənməsi hadisəsi ilə bağhlıqda başlıca mövzıısu
yaradılış aktım canlandırmaq olaıı arxaik və ənənəvi mədəniyyət lıadisəsi
kimi ritualdan bəhs etmək lazım gəlir. Belə ki, etnosun vaılığımn dəıin
mənası məhz ritualda aktuallaşdınlır. Mifopoetik çağda dinin əsasım, onun
özəyini və tam təcəssümümi ritııal təşkil etmişdir. Mifopoetik diinya
modelində ilkin dərəcəli yer də oııa aiddir [373, s. ] 7]. I;özünəməxsusluğun bir ifadosi olan arxaik ritual başlıca dəyərlərini ınüəyyəıı
etdiyi etnik-mədəni ənənənin həm də yaddaşıdır. Y.Meletinskiyə görə,
miflə mərasim (ritual) ibtidai və qədim ınədəniyyatlərdə priıısipcə
(dünyagörüşü, funksional, struktur baxımdan) məlum volıdot təşkıl edir ki,
rituallarda da sakral keçmişin mifık hadisələri canlandırılır [286, s.37].
Insanm və onıı əhatə edən təbiət aləminin dalıa çox işarovilik
qazanmağı sayəsindo işarələr sistemi ilo zəngin ritual ənənəvi nıodəniyyət
daşıyıcılarmın nəzoıində əcdadlardan qalan эп böyük miras sayılmışdır.
Yaradılışı mifık əcdadlar çağına aid olunaraq nəsillərdoıı-nosilloro ötünilon
ritııal öz məııasına görə yaşamaqda olan etnosun təmsilçisi kinıi lıər insan
üçün bir həyat tərzi, davranış stereotipidir47. Kosmoqonik ritual etnosun
ilkin təbii lıahna qayıtmaq yolu ilə tükənıniş eneıjini yenidon bərpa etınəsi
məqsodi daşımışdır. Yox olmaq təlılükəsi qarşısmda qalan clnoslar nıaddi
rifahın artırılmasım deyil, molı/. əcdadlar çağından qalma ayiu vo
mərasimlərin icrasma qeydsiz-şərtsiz omol olunmasını mövcudlııqlannın,
yaşayıb varola bilmələrinin təminatı bilmişlər.
Etnosun gözündə təbiətlə nizam içində var oimağı tom in etmoyin
yolu yaradıhş mifiylə bağlanan ritual [299, s.165] idi. Arxaik coıniyyətlərdə
mərasim və folklor ənonəsi arasmda olduqca dərin bir yaxınlıq vaı dı [320J.
47 Kosmoloji çağın insanı bir topluluq halında yaşaınağm ınəııa va ıııaqsadini ritualda
görürdü [370, c. 115]. Həmin ritualda isə başlıca fiqur xaqan (hökmdaı və s.) ö/.ii idi ki, ilk
çağlar о ham da qam-şamaıı yerinda çıxış edirdi. «Dədə Qorqııd kitabı»ııııı qahramanı xan
Qazan bir şaman misab «can yaycığın əyib ox atjb» gəbcəyin badisalariııi ımioyyoııloşdiroıı
qüdratli şoxsiyyat haqda uzaq asrlərin xatirələrini yaşadır [104, s.36-39].
Dostları ilə paylaş: |