Marginal təbiətli tiirk demonik varlıqlarının xtonizm i
Mifoloji tasəwürlərdə kosmosun mədəniyyət qanunlan işləməyən
pat çnsı olub, yaşamlatı bu dünyadan çox-çox uzaqlarda yerləşdirilən və ona
da qarşı qoyulan о biri dünyayla bağlı arxaik görüşlər fövqəltəbii güclərin
təsiri (vo ya müdaxibsi) ilə kollektivin normal yaşayışmm pozulması kimi
qavraııılan ölüm haqda təsəvvürlərdən boy atmışdır64. О biri dünya
simvollar alənıi kimidir. İbtidai təfəkkür daima simvolizmə meyilli
olduğunu burada da büruzə verir. Bu düşüncədən ötrü, yaşanılan aləmdəki
hər lıansı fakt eyni zamanda о biri dünyanm təzahüratıdır. Adamlara gələıı
azar-bezar, dəli-cinli olmaq və b. bütün hallar da arxaik təfəkkürdə о biri
dünya güclərinin adı ilə bağlanılmışdır.65 Bu baxımdan azar-bezann,
xəstoliyin ruhlann adıyla əlaqələndirilməsi həqiqətən də patologiya ilə bağlı
olmayıb, mədəııiyyət sahəsinə aid məsələdir [318, s.193].
О biri dünyaları dolaşma folklor motivi kimi arxaik mədəniyyətlər
üçün universal səciyyəli hadisə olmuşdur. İnsanlarm yaşadıqları dünyadan
dağlarla, dərələrlə, çaylarla aynlan uzaqlardakı о biri dünyanın yolu təhlükə
və çətinliklərb dolu bir yol olaraq düşünülürdü. Bu yolda odlu irmaqlar və
s. vardı. Ölənlərin canlanna onlan dəf etmokdə demonik ruhlar, о cümlədən
şamnn ruhlan kömək edərdilər. Bütün bunlar nəticə etibarilə belə bir sual
doğıırur: о biri dünya ilə bu dünya arasmda açıq-aydm seçibn kəskin sərhəd
vamıı? Yoxdur, bu sərhəd aydm seçilmir, qeyri-müəyyəndir və dumanlıdır
[322.].
Bir sııa araşdıncıların şaquli dünya modelinə nisbətdə daha arxaik
saydıqlaıı üfüqi dünya modelində bıı dünya ilə о biri dünya arasındakı əlaqə
çay vasitosilə gerçəkləşdirilirdi. О biri dünya ib bu dünyanı çaym ayırmağı
haqda təsəwürlər əski inanclann relikt şəkilbri kimi sonrakı dövrlərin yas
mərasimlərində də saxlanmışdır. О dünyanm bir sular səltənətindən ibarət
düşiinülməsinin kökbri də həmin inanclarla bağlılıqda axtanla bilər.
Soru akı çağlaıda üfüqi model öz yerini şaquli modelə verdiyi zaman о biri
64 O biri dünya sahibinin эп arxaik şəkli də ölüm haqda təsəvvürlərb bağlı qarı obrazıdır.
O, acıqlı ruhlaıın yaşadığı yeraltı ölülər səltənətinin yiyssidir. Həmin dünya ilə bağlı
təsəvvürlər epos və sehirli nağıllarda geniş yayılmışdır. Sehirli nağıl isə, V.Proppun stlbuta
yetirdiyi kimi, о biri dünyada müvəqqəti olmağı və bu mənada öliib diriltm yi rəm zləndirən
inisiasiya mərasim ləriylə genetik bağlıdır.
65 Məsələn, yakutlarm iııancına göıə, adamları cilrbəcür dəlilik azanna düçar ebyon demonik
varlığın qızının adı «Tamuk xotıın»dur [358, s.2546] ki, adın da əsasında qədim türkcədə
«cəhonnəm» bildirən «tamu//damu» sözü dayanır.
dünya ilə bu dünya arasmda çay və bənzəri olaraq düşünülən sərhədlərin də
yerini kainatı saran dünya ağacı, dağ və b. haqda görüşlər tutmuşdur.
Şamanlann da bu mənada etnik-mədəni ənənədə mediator kimi başlıca
fimksiyalan dünya ağacmın yeraltı dünyadakı kökü, yer üzündəki gövdəsi
və yerüstü diinyadakı budaqlan boyunca həmin dünyalar arasmda
vasitəçilik edərək о biri dünyaya getmək, ölənbrin (və ya azarlılann)
canlanm oradan geri qaytarmaqdı. Həmin dünyada zamanm axannm da
fərqli olduğuna inanılmışdır.
О biri dünya varhqlanna gəldikdə, onlar bu dünyadakılardan kəskiıı
də fərqbndirilmişdir. Bununla yanaşı, ənənəvi mədəniyyətb yaşayan türk
xalqlanndan bir çoxunun, о cümbdən xakaslann təsəwüründə о biri dünya
varlıqlanyla orta yer dünyasınm acıqlı ruhlan arasmda e b də hiss olıınacaq
fərqbr yox idi [187]. Ümumilikdə Sibir türkbri ib bağlı əldə olunaıı
etnoqrafık məlumatlar onlarda о biri - yeraltı dünya haqda təsəwiirlərin
qeyri-müəyyənliyini göstərir, yəni onlar yeraltı dünyasmın da yer üzti kimi
olduğunu düşünür [130, s.105].
О biri dünya varhqları demonoloji təsəvviirbrdə axmaq və eybəcər
varlıqlar olaraq düşünülmüşlər. Təsadüfı deyil ki, təkgözlii, keçəl, təkqol,
yanmçıq, üçayaqh və b. cildli bu varlıqlar çox hallarda antropomorf
təsəwür olunsalar beb, onlarda normal insan görünüşündən əsər-əlamət
yoxdur. Şaman görüşbrinə görə də о biri dünyada nə varsa hamısı eybəcər
şəkillidir. İnsanlara qənim kəsibn həmin qaranlıq dünya ruhları zahiıən
olduqca eybəcər və yöııdəmsizdirlər. Əski topluluqlarda isə eybəcər
doğulanlar beb о biri dünya ib əlaqəbndirilirdi [379, s. 17; 42].
О biri dünyada nə varsa bu dünyada olanlann həm də toı si şəkliııdə
düşünülübdür. Bu üzdəndir ki, xalqın demonoloji təsəwiirüncə, məsələn, bu
dünya işıqlıqdırsa, о biri dünya, demək ki, qaranlıqdır və s. Bu dünya
varhqlarınm dilini b eb о biri dünyaya aid xtonik varlıqlar tars yöndən
anlayırlar66. Nağıllarda da bu üzdən о biri dünyanın - «gedər-gəlməz»iıı
“ A zərbaycan türk dilində «hal dili» (al dili) ifadəsi «tərsinə olan dil»i bildirir. Demoııla
tərsinə (yəni al dili) danışm aq - diiz olandır. Çünki əski inamlarda о biri dünya var-
lıqlarının - xtonik dem onlar aləminin yaşayışları, görünüşləri, əməlləri kiıııi danışıqları,
dilləri də bu dünyada olanfarın tarn əksini təşkil edir. Azərbaycanın bəzi y e rb r iıu b tərs iş
görən b ir qadına bəzan də: «Hal cinsimisən?» - deyərlər. Azərbaycan türklərinin de
m onoloji təsəvvürlərində geniş yer tutan Hal//AI ana obrazı i b bağlı inanışlardan da biri
e b bun d an ibarətdir ki, həmin varlıq deyilənləri tərsinə anlar. Yəni oııa «gəl» demək
istəndiyi zaman «get» dem ək lazımdtr, «get» demək istəndiyi zaman isə «gəl»
deyilm əlidir. «Hal» kökündən gələn «aldatmaq, aldanmaq, yalan» kimi sözlər də onun
m əhz tərsinəlik mazmunu ilə bağlıdır.
Dostları ilə paylaş: |