hah ib uzaqdan-yaxmdan baqlılığı olan bu xalq inamşlarmı canlı şəkildə
ayaqda tutan hər bir etnik-mədəni sistem faktma mədəniyyət hadisəsi kimi
yiiksək diqqət yetirmişbr [20.2, s.4], Ona görə ki, öz təbii halı i b yaşayan,
güciinü-qüwətini daha çox təbiətdən alan xalqlar etnik-mədəni ənənədəki
dəyərbr sistemində hər hansı faktm yerini daha gözəl bilirdibr.
Bir etnik-mədəni sistem kimi türk mədəniyyətində də folklor hər
zaman aparıcı qollardan olmuşdur. Odur ki, türk folklorunu öyrənmək hər
an canlı эпэпэ ilə qarşı-qarşıya olmaq deməkdir. Mədəniyyətin canhlığını,
diriliyini qoruyan həmin folklor lıadisəbrindən biri isə mifoloji
rəvayətlərdir. Yazıya almmağmm b eb yaşarılığma heç hansı təsiri
olmayan bu folklor öməkbrini bir çox araşdırıcılar hətta nağıldan daha
aıxaık sayırlar. Çünki mifoloji rəvayətbrdə baş verənlər nə zamansa
gerçəkdən olmuş «presedent kimı qavranıhr». Buna görə də etnik-mədəni
sistem kimi hər bir canlı ənənədə onun yeri ayrıdır. E b isə «hər hansı
birində an arxaik motivlərin və ilkin mifoloji bağlılıqlarm özünü
göstərdiyi» mifoloji rəvayətbr adi altmda bir termin kimi nəyi başa
diişmək olar? Azərbaycan türkbrinin şifahi odəbiyyatında bir xalq
terminologiyası kimi
«mifoloji
rəvayət»
anlayışı
yoxdur.
Yəni
mədaniyyətin daşıyıcılarınm dilində belə bir ad qeydə ahnmamışdır. Buna
göre də elmi baxımdan həmin terminin sərhədləri dəqiq müəyyən-
ləşdirilməlidir. Çünki söhbət bütöv bir folklor janrmdan gedir. Janr isə
«gerçəklik haqqmda bilgi», həqiqətəıı baş vermiş olanlar haqqmda
mformasiya tipli olduğundan buna xüsusi ehtiyac var.
Uyğur folklorşünaslığmda haqqmda damşılan folklor öməkləri—
mifoloji rəvayətlər «bolmişlar» (olmuşlar) adı altında öyrənilməkdədir.
Digər türk xalqlan alimləri də həmin anlayışı ifadə etmək üçün «bolmış»,
«xikaya» terminlərini işlədirbr [237, s.53]. Şor türklərinin dilində isə xalq
terminologiyasından gəbn çox maraqlı bir ifadə, mədəniyyət faktmm
etnik-mədəni dəyərbr düzümündəki yerini doğru-düzgiin göstərən bir
deyim var; yəni mifoloji rəvayətlər dediyimiz tipdən olaıı həmin xalq
ədəbiyyatı nümunəbrinə bu dildə «şın polqan» adı verilir. [214, s.IX]. Bu
isə Azərbaycan türkcəsində «çin (gerçək) olanlar» mənasma uyğun gəlir
ki, həmin məna da mifoloji rəvayət mətninin canlı эпэпэ daxilindəki
kontekstinə, funksional-morfoloji xüsusiyyətbrinə bütünlükb uyğun gəlir.
Həqiqətdə mifoloji rəvayətbrin məzmunu həm söyləyici, həm də dinbyici
tərəfindən gerçək qavranılanların, doğrudan da baş verdiyi samlanların
üzərində qurulur [304, s.47j. Bu mənada mifoloji rəvayətbrin söybyicisi
anlatdıqlarınm «yaşanmış bir həqiqət» olduğuna da öz varlığma inandığı
qədər əmindir. Çox da uzaq olmayan bir keçmişdə, olsa-olsa bir neçə nəsil
bundan əvvəlki çağlarda baş verənbrin anladıldığı həmin folklor örnəkbri
sonrakı demonoloji ənənəni əks etdirməkb yanaşı, mifoloji fantaziya və
düşüncənin öyrənilməsi baxımmdan da qiymətlidir.
Rus folklorşünaslığında janr kimi mifoloji rəvayatbrin bir çox
problemləri E.Pomeranseva [325, s. 158-168; 326; 327], V.Zinovyev [228;
296], Y.Novik [319, s.36-48] və digər alimlərin dəyərli araşdırmalan
sayəsində öz həllini tapmışdır. Türk topluluqlarmdan, məsəbn, qazaxlarda
hamin
problemlərb
ciddi
məşğul
olan
araşdırıcjlar
sırasında
S.Kaskabasovun [236; 237] adım çəkmək olar. Aııadolu folklorıında bıı
mətn tipbri ib bağlı dəyərli araşdırma müəllifı Ö.Çobanoğlunun «Tiirk
xalq kültüründə memoratlar və xalq inancları» əsəri problem in
araşdırılması yönündə
uğurlu addımlardan
sayılmalıdır.
Kitabda
memoratlarm, xüsusib mifoloji rəvayətlərin özəllikbri, strukturu və
funksiyaları geniş tədqiq olunur [118, 2003]. Azərbaycan folklor-
şünaslığında isə mifoloji rəvayotbrb bağlı araşdırmalann səviyyəsiııdəıı
danışmaq hələ ki tezdir [67, s. 155-166].
Terminolojı aparatın эп dolaşıq olduğu sahəbrdən biri folk-
lorşünaslıqdır vo Azərbaycan folklorunun da təbiəti, onun öziiııəməxsus
problembri öyrənilmək yerinə uzun illər bu xalq ədəbiyyatı nümunəbrinə
avropasentrist nəzəriyyəbriıı və ədəbiyyatşünaslığm ölçübriyb yana-
şılması son nəticədə anlaşılmazlıq vo qarışıqlıq yaratmışdır. Özliiyiində
bir prosesi təcəssüm etdirən folklorun xüsusən егкэи dövr və ibtidai
formalan ib tamşlıq göstorir ki, heç də həmişə bədiilikb səciyyəbııməyib
həm də qədim təfəkkür şəkilbri və etnoqrafıyaya bağlandığmdan ağız
ədəbiyyatmm mənşəyi probleminə ədəbiyyatşünaslıq ölçübriyb yanaşma
doğrultmur. Bu, terminbrə də aiddir. Bütün müstəqil elm sahobrində
olduğu kimi folklorşünaslıqda da yerində işlədilməyən, sərhədbri doğru-
düzgün bəlli olmayan almma termin və anlayışlar problemin hollinə ancaq
maneçilik törədə bilir. Bu səbəbdəıı bir termini və ya anlayışı elmə
gətirməzdən əvvəl onun xalq terminologiyasmda olub-olmadığma diqqət
yetirmək lazım gəlir. Çünki mədəniyyətin ö/.iində həmin anlayışlarm bəlli
ölçüləri və sərhədbri var, buna görə də heç bir qarışıqlıq yaratmır.
Araşdırıcılarm qeyd etdikləri kimi, həqiqətən də xalq terminologiyası
məııəvi mədəniyyatin rekonstruksiyasmda gərəkli qaynaqlardaıı ola bibr.
Sözlərin dorin
semantik
dəyişmələrinin
anlaşılması
baxımmdan,
linqvistikada haqqmda yanlış olaraq qeyri-elmililiyi barədə təsəvvür
formalaşdırılmış xalq etimologiyası bir qaynaqdır [316].
Dostları ilə paylaş: |