135
birinci Konstitusiyasının əslində təkrarı id i. Konstitusiya Azərbaycanda yeni,
sovet quruluĢunun yarandığını, əməkçilərin mənafelərinin və hüquqlarının
qorunduğunu təsbit etdi. Konstitusiya bəyan edirdi ki, Azərbaycanda ali
hakimiyyət fəhlələrə və əməkçi kəndlilərə, ö z əməy i ilə yaĢayanların hamısına
məxsusdur. Əməkçilər üçün həqiqi vicdan azadlığı təmin etmək məqsədilə
məscidlər, kilsələr dövlətdən, məktəblər isə onlardan ayrılırdı. Məktəblərin
dünyəvi, təhsilin isə pulsuz, ü mu mi və icbari olduğu elan edilirdi.
Azərbaycan SSR Konstitusiyası fəhlə və kəndli təĢkilatlarına mətbuat və
söz azadlığı verird i. Ümu mi hərbi mükəlləfiyyət müəyyən edilir, respublikanın
müdafiəsi bütün əməkçilərin borcu sayılırdı.
Konstitusiyada deyilirdi ki, bütün millətlər sosial-iqtisadi, ict ima i-siyasi
və mədəni həyatın hər bir sahəsində bərabər hüquqlara malikdirlər.
Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin prinsip etibarilə tarixi əhəmiyyəti var id i. Belə
ki, ölkənin Əsas qanununda ilk dəfə o laraq irqindən, milli mənsubiyyətindən
asılı o lmayaraq bərabərlik təsbit edilmiĢ, milli azıqların mənafelərinin
qorunmasına təminat verilmiĢdi. Həmin maddədə deyilirdi: "ASSR din indən,
irq indən və milliyyətindən asılı olmayaraq vətəndaĢların bərabər hüquqlara
ma lik o lduğunu qəbul edərək, bu zə mində hansısa imt iyazlar və ya üstünlüklər
müəyyən edilməsinin, yaxud bunlara yol verilməsinin, eləcə də hər hansı Ģəkildə
milli azlıq lara zülm edilməsinin və ya onların hüquq bərabərliyinin
məhdudlaĢdırılmasın ın respublikanın əsas qanunlarına zidd olduğunu elan
edir"
33
.
Respublika mətbuatı fəhlə və kəndlilərə mü raciət edərək, Konstitusiyanı
"öyrənməyə, dərk etməyə, mənimsəməyə" çağırır, onu "proletariat diktaturasının
böyük xartiyası" elan edirdi.
Konstitusiya təsdiq edildikdən sonra, onun tələbinə uyğun olaraq,
Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi ləğv edildi. Quru ltay Azərbaycan Mərkəzi Ġcraiyyə
Ko mitəsini - Sovetlər qurultayları arasındakı dövrdə respublikanın ali
qanunvericilik orqanı seçdi. Azərbaycan MĠK 73 üzvdən və 26 nəfər üzvlüyə
namizəddən ibarət id i. Bunlardan 51 nəfəri azərbaycanlı, 14-ü rus, 3-ü ermən i, 2-
si gürcü, 1 nəfəri yəhudi idi
34
.
Azərbaycan MĠK-in mayın 21-də açılan Birinci sessiyasında 9 üzvdən
(S.A.Ağamalıoğlu,
Ə.H.Qarayev,
M.B.Qasımov,
Ġ.M.KonuĢkin,
N.N.Nərimanov, M.G.PleĢĢakov, M.H.Hacıyev, T.Ə.Hüseynov, T.A.ġahbazov)
və 3 nəfər namizəddən ibarət Rəyasət Heyəti seçildi
35
. Azərbaycan kəndlilərin in
nümayəndəsi M.H.Hacıyev Azərbaycan MĠK-in sədri seçild i.
Azərbaycan MĠK-in Birinci sessiyasında Azərbaycan SSR Xalq
Ko missarları Sovetinin tərkib i təsdiq edildi. A li Ġcra hakimiyyəti olan XKS
Sovetlər qurultayı və Azərbaycan MĠK qarĢısında məsul idi. Xalq Ko missarları
136
Sovetinə 17 xalq ko missarı daxil idi. N.N.Nərimanov Azərbaycan SSR XKS
sədri seçildi.
Beləliklə, Azərbaycanda "sovet milli dövlət quruculuğunun" üçüncü
mərhələsinə keçilməsi baĢa çatdı. XX əsrdə Azərbaycan xalq ının tarixində ilk
respublika ADR idi, Ġkincisi isə Azə rbaycan SSR oldu.
Azərbaycan bütün müsəlman aləmində yeni tip li ilk dövlət Sovet
respublikası oldu. Azərbaycan xalqı ö zünün yaxĢı həyatı, əmin-amanlığ ı naminə
yeni respublikaya böyük ümid lər bəsləyird i. Gö rkəmli yazıçı, ictimai xad im
C.Məmmədquluzadə 1922-ci ildə MollaNəsrəddin" jurnalında yazırd ı ki, "Molla
Nəsrəddin"in ruhuna və arzularına uyğun gələn Ģey Sovetlər, sovet quruluĢu
adlanır. Mən Ģadam ki, bu günləri gördüm və arzu m çin oldu. Sovet quruluĢu,
sovet hakimiyyəti bizim inam yollarımızdır. Bu bizim inamımızdır. Biz əminik
ki, Vətən, Ölkə bütün zəh mətkeĢlərə məxsusdur. Ölkəni, dövləti məhz bu
zəh mətkeĢlər idarə edirlər. Ölkənin sahibi yalnız onlardır və Sovetlər vasitəsilə
dövləti yalnız onlar idarə edirlər. Sovetlər, bax, bu deməkdir"
36
.
Xalq ın əksəriyyəti ü rəkdən inanırdı ki, Azərbaycanın fəhlələri bütün
əməkçiləri öz milli dövlətçiliyin i əldə etmiĢdir, on lar ö z respublikasının- suveren
sovet dövlətinin, Azərbaycan SSR-in bünövrəsini qoyurlar. Lakin xalq
təsərrüfatının ideologiyalaĢdırılmıĢ sistemi, ictimai-siyasi həyatı hər Ģeyi əhatə
edən "siyasiləĢdirilməsi", həddən artıq inzibatçılıq v ə idarəetmənin totalitar
üslubu, veliko rus Ģovinizminin milli müstəqilliyə, azadlığa və hüquq
bərabərliy inə təzy iqinin güclən məsi tədricən onun simasını dəyiĢdirdi.
Milli azlıqlar arasında iĢ. Azərbaycanın əhalisi ço xmillətli idi.
Azərbaycanlılardan əlavə, burada ermənilər, ruslar, gürcülər, ukray rıalılar,
ləzgilər, kürd lər, yəhudilər, talıĢlar və baĢqaları da yaĢayırdılar. Zaqafqaziyada
demokratik "müstəqil" dövlətlərin yaranmasından ötən dövrdə diyarda milli
münasibətlər o lduqca kəskinləĢ miĢdi. Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək
məqsədilə daĢnak Ermənistanının baĢladığı təcavüz xalq ımızın həyatında ağır iz
buraxmıĢdı. M illi münasibətlərin ço x mü rəkkəb olduğu bir Ģəraitdə, ilk növbədə
respublikada yaĢayan xalqlar arasında milli sülh yaradılmasına dair fəaliyyətə
baĢlamaq lazım id i.
Azərbaycanın Ģəhər əhalisinin milli tərkibi qarıĢıq idi: Bakıda, Gəncədə,
Nu xada (indiki ġəkidə), Lən kəranda, Qubada, ġuĢada və baĢqa Ģəhərlərdə
ermənilər, yəhudilər müəyyən faiz təĢkil edird ilər. BaĢqa millətlərdən olan kənd
əhalisi əsasən yığcam halda yaĢayırdılar. Məsələn, ermən ilər ġuĢa, Gəncə,
CavanĢir, Qaryagin, ġamaxı, Göyçay qəzalarında, gürcülər Zaqatala dairəsində,
kürdlər CavanĢir qəzasında və Qubadlıda, ləzg ilər Zaqatala dairəsində, Quba və
Nu xa qəzalarında, ruslar Gəncə, Cavad və ġamaxı qəzalarında, talıĢlar Lənkəran
qəzasında cəmləĢmiĢdilər.