Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

23 

 

RSFSR-in  müvafıq  ko mis sarlıq larından  asılı  idi.  Respublikanın  bütün  iqtisadi 

ko missarlıqları 

ö zlərinin 

təsərrüfat 

planlarını 

RSFSR-in 

müvafıq  

ko missarlıqlarının  təsərrüfat  planları  ilə  ciddi  surətdə  əlaqələndirməklə  iĢləyib  

hazırlay ır və bu planları razılaĢdırmaq  üçün Azərbaycan AĠġ-ə və  RSFSR  Xalq  

Ko missarları Sovetinə təqdim edird ilər

42

. 

Beləliklə,  sovet  hakimiyyəti  Azərbaycanda  özünün  iqtisadi  siyasətini 

həyata  keçirərkən,  onun  konkret  sosial-siyasi  Ģəraitini  və  ehtiyaclarını  nəzərə 

alsa  da,  bu  zaman  ilk  növbədə  Mərkəzin  ümu mi  maraqların ı  əsas  götürür, 

Azərbaycan  iqtisadiyyatının  vaxtı  çatmıĢ  bütün  məsələlərini  Sovet  Rusiyasının 

siyasətindən asılı olaraq həll edirdi. 

 

§ 2. ĠCTĠMAĠ-SĠYASĠ TƏġKĠLATLAR 

 

Sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  ictimai-siyasi  təĢkilatların, 

xüsusən hələ bundan əvvəl Azərbaycanda mövcud olan kommun ist partiyasının, 

həmkarlar ittifaqları və ko msomo l təĢkilatların ın fəaliyyəti geniĢləndi.  

1920-c i  ilin  fevra lında  "Hümmət‖  in,  RK(b)P  Ba kı  təĢkilatının  və  

"Ədalət‖in birləĢ məsi əsasında yaradılmıĢ Azərbaycan Ko mmunist (bolĢeviklər) 

Partiyası  (30-cu  illə rədək  "Azərbaycanın  KP"  yox,  "AK(b)P"  adlanırd ı)  əslində 

hökumət  partiyası  olmuĢdu  və  tədricən  nəinki  dövlət  hakimiyyəti  ilə  qovuĢur, 

həm  də  "proletariat  diktaturası"  sisteminin  ö zəyinə  çevrilird i.  O,  müstəqil, 

sərbəst partiya deyil, RK(b)P-n in tərkib hissəsi idi və onun Mərkəzi  Ko mitəsinin  

Qafqa z  Bürosunun  rəhbərliy i  a ltında  iĢləyir,  Rusiya  Ko mmunist  (bolĢeviklər) 

Partiyasının Proqram və  Nizamnaməsini həyata keçirirdi. A zərbaycanın ictimai-

siyasi,  sosial-iqtisadi  və  hətta  mədəni  həyatının  bütün  sahələri  üzrə  Mərkə zin  

göstəriĢlərin in  hamısı  "beynəlmiləlçilik"  prinsipləri  bayrağı  altında  partiya 

üzvlərinin n izamnamə vəzifəsi kimi sözsüz yerinə yetirilird i.  

Sovet  hakimiyyətinin  ilk  illərində  Azə rbaycan  partiya  təĢkilat ının  

fəaliyyətində  azadfikirlilik,  plüralizm  və  tənqid  ünsürləri  hələ  də  özünü 

göstərirdi.  Partiyada,  xüsusən  Bakı  təĢkilatında  azərbaycanlılar  bütövlükdə 

götürdükdə  ruslar,  ermənilər  və  respublikada  yaĢayan  digər  xalqların  

nümayəndələrindən  az  id ilər.  Rəhbər  partiya  orqanlarında  qatı  millətçi, 

əlaltından  antiazərbaycan  siyasəti  yeridən  erməni-daĢnak  ko mmunistlərinin  

güclü təsiri var idi. 

Sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  s onra  qəzalarda  partiya  təĢkilat larının  

fəaliyyəti  xeyli  gücləndi,  onların  sıralarında  Azərbaycanlıların  sayı  çox-ço x 

artdı. 1920-ci ildə AK(b) P-nin 6 min nəfərdən ço x üzvü var idi. 

1920-c i il  mayın  5-də RK(b)P MK  Qafqaz  Bürosu üzvlərinin iĢtira kı  ilə  

keçirilmiĢ  birinci  (leqal)  Ümu mbakı  partiya  konfransı  faktiki  olaraq  ko mmunist 

---

24 

 

partiyasının  siyasətinin  Azərbaycanda  partiya  və  sovet  quruculuğu  üzrə  əsas 

istiqamətlərini  müəyyənləĢdirdi.  Konfrans ın  qəbul  etdiyi  tezislərdə  deyilirdi: 

"AK(b)P  sıralarında  RK(b)P  proqramından  və  taktikasından,  onun  rəhbər 

orqanların ın  qərarlarından,  dire ktivlə rindən  və  təlimat larından  heç  bir  kənara  

çıxma  halları,  istər  saziĢçiliyə,  istərsə  də  millətçiliyə  heç  bir  yolvermə  halları 

olmamıĢdır və ola da bilməz"

43

. 

AK(b)P-nin  tərkibi  ço xmillət li  idi,  o  za man  onun  üzvlərinin,  de mə k 

olar,  yarısım  baĢqa  millətlərin  nü mayəndələri  təĢkil  edirdi.  Rəhbər  partiya 

orqanlarında  azə rbaycanlılar  a z  idi.  A zərbaycanda  Moskvanın  partiya  xətt ini 

yeritmək  üçün  buraya  "görkəmli  bolĢeviklər"  -  Q.K.Orconikid ze,  S.M.Kirov, 

Q.N.Ka minski, 

N.N.Koles nikova, 

Y.L.Stasova 

göndərilmiĢdilər. 

Q.N.Kaminskidən  sonra  təxminən  beĢ  il  S.M.Kirov  AK(b)P  MK-nın  birinci 

katibi  o lmuĢdur.  1926-cı  ildə  MK-nın  birinci  katib i  vəzifəsin in  icrası 

Ə.H.Qarayev,  H.A.Ağaverdiyev  və  L.Mirzoyandan  ibarət  katibliyə  həvalə 

edilmiĢdi.  1929-cu  ildən  1934-cü  ilədək  q ısa  bir  dövrdə,  M.C.Bağırov  birinci 

katib  təsdiq  edilənə  qədər,  üç  birinci  katibi  -  N.Gikalo,  V.Polonski  və  Rubeni 

(Rubenovu) Mərkəz kənar Ģəxslərdən təyin etmiĢdi.  

Azərbaycanın  iqtisadiyyatını  əsasən  Sovet  Rusiyasının  ehtiyacların ı 

ödəməyə  doğru  istiqamətləndirməyə  dair    tədbirləri  həyata  keçirmək  üçün 

Mərkəzin  mandatları  ilə  Bakıya  təsərrüfat  iĢçiləri  göndərilirdi.  O  zaman  neft 

sənayesinin vəziyyətini öyrən mək üçün Əmək və Müdafıə ġu rasının səlahiyyətli 

ko missiyası da Bakıya gəlmiĢdi. Azərbaycana Ġ.M.Qubkin, D.V.Qo lubyatnikov, 

P.N.Pototski  kimi  yüksək  ixtisaslı  mütəxəssislər  və  alimlər  də  gəlird i. 

A.P.Se rebrovski,  N.Ba rinov  bir  çox  illə r  Ba kı  neft  sənayesinə,  N.Ġ.Solovyov  və 

baĢqaları  xalq təsərrüfatına rəhbərlik etmiĢlər.  Onların silahdaĢları əksər hallarda 

Azərbaycanlılar  deyil,  baĢqa  millətlərin,  xüsusən  ermənilərin  nümayəndələri 

olurdu.  Bakı  partiya,  həmkarlar  ittifaq ları  təĢkilatlarında  və  digər  ictimai 

təĢkilatlarda  erməni  millətçilərin  təsiri  güclü  idi.  Belə  bir  müh itdə 

ko mmunistlərin  bir  h issəsinin  arasında  qarĢılıq lı  milli  etimadsızlıq  qalırd ı. 

Moskvanın  Azərbaycan  üzərində  hökmü  həmin  partiya  özəyi  vasitəsilə  həyata 

keçirilird i.  Bu  ö zək  Mərkəzin  "imperiya  n iyyətlərin i"  pərdələmək  üçün 

ko mmunist  partiyas ının  ali  prinsipi  sayılan  -  "beynəlmilə lçilik  prinsipindən" 

istifadə edird i.  Bu, əslində ekspansiyaçılığ ın incə  formasının tilsimli  mexan izmi 

idi. 

Partiya  həyatının  yaran maqda  olan  bu  cür  forması  hoqiqi  sosializm 

cəmiyyəti  quruculuğuna  mənfi  təsir  göstərir,  tədricən  onun  deformasiyaya 

uğramasını  Ģərtləndirirdi.  A zərbaycan  ko mmunistlərinin  bəziləri  belə  vəziyyətə 

qarĢı  çıxır  və  narazılıq larını  bildirirdilər.  N.N.Nərimanov  Moskvadan  yola 

düĢməzdən  əvvəl  V.Ġ.Lenin in    qəbulunda  olmuĢ  və  Sovet  Azərbaycanı 

---