207
Maarif Ko missarlığı və digər təĢkilatlardan alın mıĢ vəsaitlə elmi kabinet və
laboratoriyaları təchiz etmək, QaraĢəhərdə fəhlə fakü ltəsi üçün bina tikintisinə
baĢlamaq mü mkün oldu
159
. Niko layevski küçəsindəki (indiki Ġstiqlaliyyət küçəsi)
realnı məktəbin köhnə binası 1923-cü ildən fəhlə fakültəsinə verildi
160
. Fəhlə
fakültəsinin iqtisadi vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq üçün konkret tədbirlər görülürdü.
1921-c i ilin aprelində Maarifç ilik Assosiasiyası AHĠġ -in Rəyasət Heyətinə fəhlə
fakültəsi d inləyicilərinin iĢ gününü qısaltmaq və maddi təminatının zəruriliyi
barədə təkliflə müraciət etdi
161
. Həmin ilin sentyabrında AHĠġ fəhlə fakültəsi
dinləyiciləri üçün güzəĢtlər haqqında qərar verdi: dinləyicilər təhsil müddətində
hər gün iki saat iĢdən azad olunur, Ġkinci kurs dinləyiciləri isə əmək haqqı
saxlan maq la xid mətdən azad edilirdilər. Fəhlə fakültəsi tələbələri içərisində
azərbaycanlıların sayı eyni artdı. Fəhlə fakültəsinin Azərbaycan Ģöbəsi açılan
zaman 80 dinləy ici var id isə, 1925/26-cı tədris ilində onların sayı artmıĢ 1477
nəfərə çatdı
163
. Bütövlükdə həmin tədris ilində respublika fəhlə fakültələrində
müdavimlərin sayı birinci fəhlə fakü ltəsi açılan zaman olan 209 -a qarĢı 3046
nəfər təĢkil edird i
164
. 1922-23 ildən 1927-c i ilədək fəhlə fa kültə ləri respublikanın
ali tədris müəssisələri üçün 907 nəfər, o cü mlədən 227 azərbaycanlı müdavim
hazırlamıĢdı
165
.
Beləliklə, 20-ci illərdə respublikada ali məktəblərin in kiĢafı üçün əsas
qoyuldu, fəhlə-kəndli gənclərin ali məktəblərə axını yeni "sovet ziyalı" kadrları
hazırlan masına Ģərait yaratdı.
Ancaq o dövrdə ali tədris müəssisələrinə fəh lə və kəndlilərin cəlb
edilməsində əhəmiyyətli rol oynayan ali məktəblərin sırf "proletariatlaĢdırılması"
siyasətinin öz mənfı, antidemokratik, antihu manist cəhəti də var idi. Belə ki,
Azərbaycan burjuaziyası, liberal-demokratik, əhalin in varlı təbəqələri, baĢqa
sözlə respublika əhalisinin ən ço x maariflən miĢ, yüksək mədəniyyətə bələd
hissəsinin uĢaqlarının ali məktəblərə daxil olmaq hüquqları məhdudlaĢdırılmıĢdı.
Bu vəziyyət ali tədris müəssisələrinin mikroiq liminə, ali məktəb tələbələrinin
təhsil səviyyəsinə mənfi təsir göstərməyə bilməzd i. Öz vətənində uĢaqlarına ali
təhsil vermək imkanından məhru m o lan, həmçinin sovet hakimiyyətinə mü xalif
əhvali-ruh iyyəli, "sosializm" ideyaların ı qəbul etməyən bu adamlar - b ir ço x
siyasi partiya, qrup və hərəkatların nümayəndələri təqib, inzibati təzyiq və
cəzalardan qorxaraq respublikanı tərk edir, Yaxın və Uzaq xarici ölkələrə
yayılaraq, mühacirlər dəstəsinə qoĢulurdular.
El m. A zərbaycanda ilk dəfə o laraq dövlət səviyyəsində elmi-tədqiqat
özəkləri və institutları Ģəbəkəsinin yaradılması iĢinə baĢlandı. 1921 -ci ilin
fevralında Xalq Maarif Ko missarlığ ı nəzdində "elm və təhsil sahəsində bütün iĢə
"Ümu mi ideya rəhbərliy i üçün akademik Ģöbə yaradıldı
166
. Onun tərkibinə
Azərbaycan Dövlət Universiteti, Azərbaycan Politexn ik Ġnstitutu, Dövlət
208
Muzeyi, Dövlət Arxiv i, Döv lət Kitab xanası və bütün digər "elmi xarakterə malik
məktəblər, idarələr" daxil edildi.
1920-c i ilədək respublikada forma laĢmıĢ təbii-te xn iki profili elmi-
tədqiqat müəssisəsi yox id i. Elmi fəaliyyətlə məĢğul olan kadrların sayı çox az
idi. Azərbaycanda təbiət və texnika elmlərinin inkiĢafına RSFSR və digər sov et
respublikaların ın elmi idarələri kö mək göstərdilər. Bu respublikalardan Bakıya
görkəmli alimlər yüksək ixtisaslı mütəxəssislər göndərilirdi. Mərkəz birinci
növbədə bütün sovet ölkəsinin iqtisadiyyatı üçün vacib olan elm sahələrinə
diqqət yetirərək, ən ümdə Ümu mĠttifaq mənafelərindən çıxıĢ edirdi. Sovet
Ġttifaqın ın baĢlıca neft bazası olan Azərbaycanda elmi dairələrin qarĢısında
qazıma texnikası, neft kimyası, energetika, geoloji elmlərin inkiĢafı sahəsində
tədqiqatlar əsas vəzifə kimi qoyulmuĢdu. 1920-ci ildə Bakıda Azərneftin geoloji
kəĢfiyyat bürosu, 1923-cü ildə isə "Geoloji kəĢfiyyat ko mitəsi" yaradıld ı.
Kimyaçı alim A.Q.Qurviçin rəhbərliyi altında Bakıda Azərneftin nəzd ində
Mərkəzi kimya laboratoriyası təĢkil ed ild i. Akademik Ġ.M.Qubkin, professor
D.V.Qolubyatnikov və M.V.Abra moviç Ba kı neft rayonunun geoloji xəritəsini
tərtib etdilər. Onlar Azərbaycan SSR neft sənayesinin bərpası və texn iki
cəhətdən yenidən qurulmasının elmi əsaslandırılmıĢ planını hazırladılar
167
.
Neft mədənlərinin təkmilləĢdirilməsini həyata keçirmək və bərpa
iĢlərinə texniki rəhbərliy i təmin etmək üçün istedadlı
mühəndis
F.B.Rüstəmbəyovun baĢçılığ ı ilə A zərneftin "Texn iki büro"su yaradıldı
168
. Onun
iĢində akademik L.S.Leybenzon, bakılı mühəndislər M.A.KapelyuĢnikov,
E.Ġ.Tağ ıyev (sonralar professor, Moskvada Ümu mĠttifaq Neft Ġnstitutunun
kafedra müd iri), Azərneftin rəisi A.P.Serebrovski (sonralar Moskva Mədən
Akademiyasının qazıma kafedrasın ın müd iri) və baĢqaları fəal iĢtirak etmiĢlər.
1924-cü ildə M.A.KapelyuĢnikov qazıma te xnikasının inkiĢafında mühüm addım
hesab edilən dünyada birinci turboboru quraĢdırıldı. Böyük elmi qüvvələrin
cəmləĢdiyi A zərbaycan Politexn ik Ġnstitutu texniki elmlərin mərkəzlərindən biri
oldu. Neft geologiyası (M .V.Abramoviç), hidroneft (L.S.Leybenzon), hid rav lika
və hidravlik mühərriklər (Ġ.Q.Yesman ), bu xar mühərrikləri və istil ik d mamikası
(K.V.Pokrovski), fizika (K.B.Lopu xin ), neft kimyası (K.A.Krassuski) ka fedra və
laboratoriyalarında mühü m elmi tədqiqatlar aparılırdı.
M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Polite xnik Ġnstitutunun elektrik fizikası
laboratoriyasında professor S.N.Usatının rəhbərliyi altında elektrik fizikasının
ayrı-ayrı məsələləri iĢlən miĢdi. Azərbaycan Polite xn ik Ġnstitutunun "Xəbərləri"
jurnalında onun ilk məqaləsi çap edilmiĢdi
169
. Laboratoriyada sonralar sovet
atom elminin əsasını qoyanlardan biri olan N.V.Kurçatov bir müddət elmi
fəaliyyət göstərmiĢdi.