242
§ 3. AZƏRBAYCANDA ĠCTĠMAĠ-SĠYAS Ġ HƏYAT
Yeni inzibati ərazi quruluĢu. Sovetlərdə dəyiĢiklikər. 20-30-cu
illərdə bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da inzibati-amiranə rəhbərlik
metodları
bərqərarlaĢır,
"sosialist
sənayeləĢdirilməsi"
və
xüsusən
"kollektiv ləĢdirmə" prosesində "sovet inzibati-amirlik sisteminə" çevrilirdi. Bu
sistem cəmiyyətin bütün sahələrinə, habelə sovetlərin fəaliyyətinə də güclü təsir
göstərirdi. Sovetlərin xalq hakimiyyəti orqanları kimi funksiyaları, konstitusiya
hüquqları tədricən məhdudlaĢdırılır, on ların dövlət və təsərrüfat idarəçiliy inin
bürokratikləĢdirilməsi
baĢ
verirdi.
YĠS-in
ilk
dövründə sovetlərin
möhkəmləndirilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlər, o cü mlədən onların maliyyə və
idarəetmə iĢlərində hüquqların ın geniĢləndirilməsi həyata keçirilird i. 20-ci illərin
əvvəllərində Ģəhər və rayon sovetlərinin müstəqil büdcələri var idi. Kənd
sovetlərinə isə bu cür imkan sonra verilmiĢdi, 1929-cu ildə 19 iri kənd
sovetlərində müstəqil büdcə yaradılmıĢ, onlar öz büdcələrini geniĢləndirmək
hüququ da əldə etmiĢdilə r. Bunun sayəsində 1930-1931-c i ma liyyə ilində yerli
sovetlərin büdcəsi bir il ərzində 57,7 faiz artmıĢdı
69
.
Azərbaycanda sovetlər ixtisaslı kadrların çatıĢ maması ucbatından
çətinliklərlə rastlaĢırdı. 1925-ci ilin əvvəllərində sovetlərin aĢağı orqanlarına yeni
seçilmiĢ üzvlərin 36843 nəfəri və ya 75 fa izi savadsız id i
70
. Məktəb və kurslar
vasitəsilə əməkçilərin ü mu mtəhsil səviyyəsini yüksəltmək üçün ço x iĢ görmək
lazım id i. 1925-ci ilin əvvəllərində bütün dairə icraiyyə ko mitələrində beĢgünlük
sonra isə biraylıq, ikiay lıq və üçaylıq kurslar təĢkil ed ilmiĢdi. Kənd sovetlərinin
bütün sədrləri və katibləri bu kursları keçirdilər
71
. 1930-cu ilin o ktyabrında
Bakıda sovet quruculuğu evi açıldı. Həmin il Xalq Təsərrüfatı Ġnstitutunun sovet
quruculuğu fakültəsinin bazasında Sovet Hüququ və Quruculuğu Ġnstitutu, 1931-
ci ildə Azərbaycan MĠK yanında sonralar Ko mmunist Universiteti ad lanan A li
Partiya və Sovet Məktəbi yaradıldı
72
.
1928-c i ilin avqustunda sovetlərin və dairə icra iyyə ko mitə lərinin ö z
fəaliyyətlərin i
kütləvi
yo xlamaları
dövlət
hakimiyyət
orqanlarının
möhkəmləndirilməsində, sovet aparatının passiv və digər ünsürlərdən
təmizlən məsində mühüm ro l oynadı. Sovetlərdə üç min nəfərdən çox iĢçi, yəni
onların 9,5 faizi xaric edild i
73
.
1928-1929-cu illərdə sovetlərə növbəti seçkilər keçirild i. Scç ki
kampaniyasını keçirmək üçün 1929-cu ildə kənd rayonlarına iki ay müddətində
500 könüllü fəhlə göndərilmiĢdi
74
. Seçkilərin təĢkili ilə həyata keçirilən geniĢ
ictima i-siyasi ka mpan iya sovetlərin möhkə mləndirilməsində əhəmiyyətli rol
oynadı. Yeni sovetlərin hesabat iclaslarında mövcud nöqsanlar tənqid edilir, ilk
243
növbədə sosial-mədəni quruculuq və abadlıq məsələ ləri ilə bağlı səmərəli
təkliflər irəli sürülürdü. Əvvəlki seçkilərdən fə rqli olaraq, bu iclaslarda
yuxarıdan təqdim edilmiĢ namizədlə rin siyahısı yox, hər bir na mizəd Ģəxsən
mü zakirə olunurdu
75
. Bir ço x seçki məntəqələrində 20-40 namizəd səsverməyə
qoyulurdu. 722 seçki dairəsi üzrə 7628 na mizəd səsə qoyulmuĢdu. Müzakirələ rin
gediĢində seçicilər b ir sıra namizədləri rədd etmiĢdüər
76
.
Bununla yanaĢı, totalitar rejimin mövcudluğu Ģəraitində seçkı sisteminin
demokratik prinsipi bir sıra hallarda pozulurdu. Belə kı, imtiyazlı, əsil zadəgan
təbəqələrin nümayəndələri qanunsuz seçkı hüququndan məhru m edil ir, onlara
qarĢı "antisinfi siyasi" tədbirlər tətbiq edilird i. Hətta bu qayda Azərbaycan SSR
Konstitusiyasında da əks olunmuĢdu
77
. Bunun nəticəsində, əvvəlki illərdə olduğu
kimi, 1929-cu il seçkiləri də kəskin sinfi ziddiyyətlər Ģəraitində keç irilirdi. Seçki
hüququndan məhru m edilmiĢlər ciddi müqavimət göstərirdilər. On lar seçki
hüququ əldə etməyə cəhd edərək seçki iclaslarını po zur, bəzən terrora əl atır, ö z
növbəsində hakimiyyət orqanları da onlara qarĢı cəza tədb irləri görürdülər. Dini
mərasimlərə (Quran o xu maq, məsciddə çay paylamaq və s.) əməl edən kəndli,
ortabab və kasıbların seçki hüququndan qeyri-qanuni məhru m edilməsi faktlarına
da rast gəlinird i. Bütün bunlara baxmayaraq, 1929-cu il seçkilərində 838 min 671
seçicidən 608 min 741 nəfər və ya 73 faizi seçkilərdə iĢtirak etmiĢdi, bu isə
1927-c i ildə ki seçkilərdən 13 fa iz art ıq id i
78
.
Qadınlar seçkilərdə xeyli fəallaĢmıĢ, onların 1927-ci il seçkilərində 30
faizi, 1929-cu il seçkilə rində isə 61 fa izi iĢtira k et miĢdi. Kənd sovetləri
sədrlərinin 1929-cu ildə 116 nəfəri - bütün kənd sovetləri sədrlərinin 10 faizi,
1927-c i ildə isə cə misi 23 nəfə ri qadın idi.
1929-cu il seçkilərində sovetlərə 45568 deputat seçilmiĢdi. Onlardan
26933 nəfəri - 59,1 faizi ilk dəfə seçilmiĢ, respublikada yaĢayan bütün millət və
xalq lar sovetlərdə təmsil o lun muĢdu
79
.
Azərbaycanda keçmiĢdən irs qalmıĢ inzibati bölgüdə nöqsanlar
olduğunu və onun yeni inzibati-iqtisadi rayonlaĢdırma prinsiplərinə uyğun
olmadığın ı nəzərə alaraq, respublikada yeni rayonlaĢdırma həyata keçirilirdi. Ġlk
dövrdə sovetlər kənd icmalarının ərazisində yaradılırdı. Ġnqilaba qədər onların
sayı 466 idi
80
. 1925-c i ilədək bu qədər də kənd sovetləri mövcud idi. Təbiidir ki,
o zaman respublikada bütün kəndlərin hamısında dövlət orqanları yox idi.
Bununla yanaĢı, kənd sovetinin ixtiyarında olan ərazi ço x geniĢ id i və burada
yaĢayan əhalinin sayı iki min-üç min nəfərə çatırdı
81
. Belə Ģəraitdə sovetlərin
iĢini yaxĢ ılaĢdırmaq, kütlələri dövlətin idarə edilməsinə geniĢ Ģəkildə cəlb etmək,
kənddə sovetlərin rolunu yüksəltmə k çətin idi. 1928-ci ilin oktyabrında
Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Soveti tərəfindən çağırılmıĢ rayonlaĢdırma
üzrə müĢavirə qəzaların ləğv edilməsinə və yeni inzibati-ərazi vahid i olan