276
VIII FƏSĠL
MƏDƏNĠ QURUC ULUQ
§ 1. XALQ TƏHS ĠLĠ VƏ MAARĠF Ġġ Ġ
Savadlılıq uğrunda kütləvi hərəkat. Respublikada savadsızlığ ın ləğvi
sahəsində ilk müvəffəq iyyətlər əldə edilmiĢdi. Təhsil səviyyəsi bütövlükdə aĢağı
idi. Müasir həyat quruculuğu, xalq təsərrüfatının yenidən qurulması vəzifələri
savadsızlığın tezliklə ləğv edilməsinin baĢa çatdırılmasını sürətləndirməy i,
ümu mi təhsilin tətbiqini tələb edird i. Savadsızlığın ləğv edilməsi sahəsində iĢ
sisteminin təkmilləĢdirilməsində "Savadsızlığı ləğv etmək iĢi haqqında" 1929-cu
il mayın 17-də qəbul ed ilmiĢ partiya qərarında milli respublikalarda savadsızlığın
ləğv edilməsi bütün mədəni iĢin əsas və ən mühüm vəzifəsi kimi xüsusi qeyd
olunmuĢdu
1
.
Azərbaycan SSR Xalq Maarif Ko missarlığ ı və Dövlət Plan Ko mitəsi
iĢin planauyğun təĢkili məqsədilə yarım milyona qədər adamın savadsızlığ ını
ləğv etməyə dair beĢillik plan tərtib etdilə r
2
. Xalq Ko missarları Soveti yanında
savadsızlığı ləğv etmək iĢinə rəhbərlik etmək üçün hökumət baĢçısı
Q.Musabəyovun sədrliyi altında 1928-ci ildə xüsusi respublika ko missiyası təĢkil
edilmiĢdi. Ko missiyanın tərkibinə partiya, AHĠġ, Xalq Maarif Ko missarığı,
Mərkəzi Kolxo z Ġdarəsi, Dövlət Plan Ko mitəsi, "Rədd olsun savadsızlıq"
cəmiyyəti və "ġəhərin kəndlə rabitəsi cəmiyyəti"nin (ġKRC) nümayəndələri
daxil idi. Azərbaycan zəhmət keĢləri savadsızlığı tezliklə ləğv etmə k çağırıĢını
müsbət qarĢıladı. Hər yerdə - Ģəhər rayon və kəndlərdə keçirilən toplantılarda
fəhlə və ko lxo zçular fəal sürətdə savad qruplarına və dərnəklərinə yazılırd ılar.
1928-c i ildə AHĠġ-in mədəniyyət Ģöbəsi "Rədd olsun savadsızlıq" Respublika
Cəmiyyəti ilə b irlikdə Bakı və onun rayonlarında savadsızlığı ləğvetmə qrupları
yaratmıĢdı. Suraxanı rayonunda iyirmi belə qrup açılmıĢdı
3
. Bibi-Heybət
rayonunda 29 savadsızlığ ı ləğvetmə kursu fəaliyyət göstərirdi
4
. Mədən iĢçiləri
Həmkarlar Ġttifaqın ın təĢkil etdiyi dərnəklərə 5285 nəfər savadsız və altı min
nəfər azsavadlı fəhlə cəlb edilmiĢdi
5
. Fəhlə lərin təhsilə böyük həvəsi nəzərə
çarpırdı. Kəndlilərin də savada marağı güclənird i. Xüsusilə "Kənd təsərrüfatı
kollektivləri"nin üzv ləri o lan kəndlilər savad dərnək və kurslarına geniĢ cəlb
edilird i"
6
. RSFSR-də nəĢr edilmiĢ "Muzdur əlifbası" yerli xüsusiyyətlər nəzərə
alın maq la təcili Azərbaycan dilinə tərcümə edildi. 1929-cu ilin avqustunda
Azərbaycan istehlak kooperasiyasının Mərkəzi Ġdarə Heyəti bütün payçıların
savad kurslarına yazılması çağırıĢı ilə "Azərbaycan SSR-in bütün kooperativ
277
fəhlələrinə, mu zdurları və mu zdur qadın larına" müraciətin i qəbul etdi. Təkcə
həmin il A zərbaycan istehlak kooperasiyası 275-dək savad məntəqəsi açmıĢdı
7
.
Ko msomol mədəni yürüĢlərin təĢkilin in təĢəbbüsçüsü kimi çıxıĢ ed irdi.
Birinci belə yürüĢ 1928-c i ilin mayında keçirild i. Hə min ilin sentyabrında
Azərbaycan ko msomolu ü mu mittifaq mədəni yürüĢündə iĢtirak etdi. YürüĢ
zaman ı savad məktəb və kursları 22 min nəfərədək adamı əhatə etmiĢdi
8
.
Azərbaycanda "hər bir savadlı ko msomolçu b ir savadsızı öyrətməlidir" -
ko msomolun əsas Ģüarı idi.
Bu tədbirlər sayəsində 1928-1930-cu illərdə 212836 nəfər savad alıb
yazmaq, o xu maq öyrəndi. Bu isə 20-ci ildən sonrakı yeddi ildəkindən iki dəfə
çox id i. Savadlan ma hərəkatı sonrakı illərdə də davam etdi.
Savadsızlığın ləğv edilməsi uğrunda mübarizə faktiki olaraq həyati
tələbat xarakteri ald ı. Ancaq bu iĢdə çoxlu formalizm, tələsiklik, sünilik ünsürləri
var idi. Qəzalarda, kənd əhalisi içərisində mövhumatı, patriarxal ünsürlərin
müqavimətini aradan qaldırmaq lazım id i. Bu qüvvələrin təzyiqi altında, xüsusilə
azərbaycanlı qadınların təhsildən uzaqlaĢması müĢahidə edilird i. On lar savad
məntəqələrində dərsləri po zur, dərslər keçirilən binaları yandırır, böhtançı
Ģayiələr yayır, " mədəni əsgər"ləri təqib ed ir, döyür, bəzən isə öldürürdülər.
AğdaĢ, Göyçay və digər rayonlarda belə hallar baĢ vermiĢdi
9
. Savadsızlığın ləğv
edilməsin in Azərbaycan dilində həyata keçirilməsi haqqında Xalq Ko missarları
Sovetinin göstəriĢləri hər yerdə yerinə yetirilmird i. 1930-cu ilin oktyabrında
savadsızlığın ləğv edilməsinin təĢkilini yaxĢılaĢdırmaq və nöqsanları aradan
qaldırmaq məqsədilə respublika Xalq Maarif Ko missarlığı nəzdində xüsusi
mədəni quruculuq ġurası yaradıld ı. Onun birinci iclasında otuz təĢkilat müqavilə
imzaladı. Bu müqavilədə hər bir təĢkilatın, ilk növbədə, fəhlə və kolxozçu lar
içərisində savadsızlıq la mübarizədə iĢtirakı və görəcəyi iĢin həcmi müəyyən
edildi
10
.
AHĠ və
Azərbaycan kolxo z b irliyi savadsızlığı ləğvetmə məktəbləri
Ģəbəkəsinin təĢkilinə maddi yardım göstərmək, savad məktəblərin i dərslik, dərs
ləvazimatı və kadrlarla təmin etmək sahəsində konkret tədbirlər görürdülər. Xalq
Maarif Ko missarlığ ı Nu xa, AğdaĢ, Quba, Qaza x, ġuĢa, Zaqatala, Lən kəran,
Göyçay və Naxçıvanda savadsızlığın ləğv edilməsi iĢlərində çalıĢan müəllimlər
üçün kurslar təĢkil etdi. Ali təhsil müəssisələrinin tələbələri kənd təĢkilatlarına
kö mək məqsədilə kəndə göndərilir, mətbuat ictimaiyyətin savadsızlığ ı ləğv
etmək vəzifələrin in həllinə səfərbər ed ilməsində mühüm rol oynayırdı. Qəzetlər
əlifbanı öyrənənlər üçün xüsusi səhifələr ayırır, metodiki məqalələr çap edir,
qabaqcıl "mədəni əsgərlərin‖ iĢ təcrübəsini yayırdılar.
1930-cu ildən baĢlayaraq bir çox savad məktəb və qruplarında əlifbanı
öyrətməklə yanaĢı, "siyasi dərslər" keçirilir, ölkədəki vəziyyət, partiyanın