300
Azərbaycanda, bütün müttəfiq respublikalarda olduğu kimi, Böyük Vətən
müharibəsinədək ali tədris müəssisələrinin bütün tədris -tərbiyə və təĢkilati-metodik
fəaliyyətinin yenidən qurulması fasiləsiz davam etdirilmiĢdi. Ali məktəblərin təĢkilati
strukturu qaydaya salınmıĢ, bir sıra institutlar ixtisar edilmiĢ, yeni fakültələr açılmıĢ,
ixtisasların profilinə yenidən baxılmıĢdı. 1940/41-ci tədris ilində Azərbaycanda 14,6
min tələbənin, o cümlədən 4887 qadının təhsil aldığı 16 ali məktəb və 17,4 min
Ģagirdin oxuduğu 91 orta ixtisas tədris müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi
139
.
Respublikada 1940/41-ci tədris ilində təhsil alan 14602 tələbədən 10581
nəfəri dövlət təqaüdü alırdı
140
. Onların bir çoxu sonralar tanınmıĢ təsərrüfat rəhbərləri
və görkəmli elm xadimləri oldular. Azərbaycan Neft Ġnstitutunun məzunu
N.Baybakov neft sənayesi xalq ko missarının müavini təyin edildi (sonralar isə SSRĠ
Dövlət Plan Komitəsinin sədri oldu). Fəhlə fakültəsini bitirmiĢ, Azərbaycan Neft
Ġnstitutunun məzunu Murtuza Nağıyev akademik oldu. Universitetin tarix
fakültəsinin məzunu E.A.Tokarjevski neftçi fəhləlikdən professorluğa, əməkdar elm
xadiminədək maraqlı həyat yolu keçdi. Bu illərdə ali məktəbləri bitirənlər
içərisində Tahirə Tahirova, Züleyxa Seyidməmmədova, Ə.Lənbəranski, A.Adıgözəlov,
Ġ.Seyidov və b. kimi sonradan məĢhurlaĢmıĢ Ģəxslər var idi.
Faktiki olaraq bütün elm sahələri, ələlxüsus ictimai və humanitar fənlərdə
Azərbaycan tarixi və ədəbiyyatı "stalinizm" ruhunda mənimsənilir, bütün
ixtisaslarda rus dilinə üstünlük vermək əsas götürülürdü. Ali mə ktəblərin iĢi üzrə
Ümu mittifaq Ko mitəsinin 1938-ci il 31 may tarixli əmrinə əsasən rus dili hər bir
müttəfiq respublikanın bütün ali məktəblərində 1938/39-cu dərs ilindən məcburi
fənn kimi tədris planlarına daxil ed ild i
141
.
Bu illərdə sosial-iqtisadi fən lərin tədrisinə diqqət daha da gücləndirild i.
ÜĠK(b)P MK-n ın qərarı əsasında (1938-ci il) tələbə gənclər və ziyalıların
"marksist-leninçi" ruhda tərbiyə edilməsi partiya təbliğatının birinci dərəcə li
vəzifələrindən biri o laraq müəyyən edilmiĢdi. A li məktəblərdə " marksizm-
leninizmin əsasları" kafedrası yaradıldı. Partiyanın ictimai fənlərin öyrənilməsində
əsas məqsədi "marksizm-lenin izm təlimi", "bolĢevizmin" Ģəriət kitabı olan
"ÜĠK(b) P tarixin in qısa kursu" ruhunda tərbiyə olunmuĢ, "ideyaca" partiyaya
sədaqətli mütəxəssislərin yetiĢdirilməsini həyata keçirmək idi. 1938-ci ilin
noyabrında Azərbaycan KP MK-da fə lsəfə, siyasi iqtisad, ÜĠK(b)P tarixi
müəllimləri və ali məktəb elmi iĢçilərinin müĢavirəsi keçirildi. Tədbirin
məqsədi tələbələrin ideya-siyasi tərbiyəsi məsələlərini həyata keçirmək üçün
vasitə və üsulları müəyyənləĢdirmək idi.
Ġkinci beĢillik və üçüncü beĢilliyin ilk illərində ali və orta ixtisas təhsili
müəssisələrində 40 minə yaxın mütəxəssis hazırlanmıĢdı
142
. 1941-ci ilin yanvarında
Azərbaycanda 47,8 min nəfər ali və orta ixtisas təhsilli mütəxəssis var idi. Ali
təhsilli mütəxəssislər içərisində azərbaycanlılar 8000 nəfər və ya 39,6 faiz təĢkil
301
edirdi. Mütəxəssislərin tərkibində müəllim və mühəndis kadrlar üstünlük təĢkil
edirdilər (14,5 min nəfər). 27,7 min nəfər orta təhsilli mütəxəssis içərisind ə
müəllimlər və mədəni-maarif müəssisələri iĢçilərinin sayı 14,3 min nəfər, habelə
tibb iĢçiləri və texniklər 10,3 min nəfər idi
143
.
Bu illərdə ali və orta ixtisas təhsilinin inkiĢafı sahəsində görü lən iĢlər
müharibədən sonrakı dövrdə yüksəkixtisas lı yeni ziyalı kadrların daha intensiv
surətdə hazırlan ması üçün əsas yaratdı.
Elm. Elmi mərkəzlərin yaranması. Azərbaycan xalq təsərrüfatının
yenidən qurulması vəzifə ləri respublikada elmi-tədqiqat idarələri və fabrik-zavod
laboratoriyaları Ģəbəkəsi yaradılmasını, elmi iĢin sənaye və kənd təsərrüfatı
tələblərini ödəməyə yönəldilməsini tələb edirdi. Sürətlə inkiĢaf edən neft və neft-
kimya sənayesində elmə böyük tələbat var idi. 1927-ci ilin mayında Bakıda
özündə Azərneftin mərkə zi kimya, geokimya laboratoriyaların ı neft geologiyası,
neft texnologiyası, energetika, petroqrafiya, habelə sınaq stansiyası Ģöbələrini
birləĢdirən Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Neft Ġnstitutu, 1929-cu ildə isə onun
bazasında elmi-tədqiqat neft çıxarılması və elmi-tədqiqat neft emalı və neft kimyası
institutları yaradıldı
144
.
Amerikadan idxal edilən benzol koksuna (daĢ kömür və ya torfdan alınan
yanacaq) o zaman kəskin ehtiyac olduğunu nəzərə alaraq, Azərbaycanın kimyaçı
alimləri onun Bakı neft emalı tullantılarından alınması metodunu kəĢf etdilər.
Azərbaycan alimləri mədən sularından yod alınması metodunu hazırladılar və
onların zəmanəti ilə AbĢeronda Böyük ġor gölü yaxınlığında təcrübə yod zavodu
tikild i.
Azərbaycan alimləri neft axtarıĢı üçün yeni metodlar təklif etdilər. 1929-cu
ildən elektrokəĢfiyyat, geofıziki kəĢfiyyat metodlarının tətbiqinə baĢlandı. Neft
mədənlərində Azərbaycan Politexnik Ġnstitutunun professoru Ġ.M.Skvortsovun ixtira
etdiyi avtomat qazımada müvəffəqiyyətlə tətbiq olundu. Azərbaycan elminin
uğurları Ümu mittifaq Akademiyasının diqqətini cəlb etdi. 1929-cu ilin yazında
akademik A.E.Fersmanın baĢçılığı altında SSRĠ Elmlər Akademiyasının komissiyası
Bakıya gəldi və elmi-tədqiqat iĢinin qoyuluĢu ilə tanıĢ oldu. Ondan sonra akademik
"Bakılılardan öyrənin" məqaləsində öz elmi tədqiqatlarını neft sənayesi
mütəxəssisləri və SSRĠ EA-nın müvafiq idarələri ilə sıx əlaqədə həyata keçirən
Azərbaycan alimlərinin tədqiqat iĢlərini müsbət qiymətləndirdi
145
.
1929-cu ildə Azə rbaycanda Ümu mittifaq Elmi-Tədqiqat Geoloji-
KəĢfiyyat Ġnstitutu (ÜĠETGKĠ) yaradıldı, Zaqafqaziya geoloji tresti fəaliyyətə
baĢladı. Həmin ildə Ümu mittifaq Tətbiqi Mineralogiya Ġnstitutunun Azərbaycan
Ģöbəsi açıldı. 1931-ci ildə bu institut Ümumittifaq Tikinti Materialları Ġnstitutunun
Azərbaycan Ģöbəsinə (Azərb. ÜĠTMĠ) çevrild i
146
.