304
alimlərin fəal cəlb edilməsilə səciyyəvidir. 1934-cü ildən elmi idarələrin
strukturunda ikinci beĢillik plan ü zrə d ire ktivlə rlə əlaqədar müəyyən
dəyiĢikliklər baĢ verdi, əsas iqtisadi rayonlarda sahə sənaye elmi idarələrinin
təĢkilinə baĢlandı
155
. 1930-cu ildə Ba kıda təĢkil ed ilmiĢ Azə rbaycan Elmi-
Tədqiqat Ġnstitutu (əvvəllər neft çıxarılması üzrə A zərbaycan Dövlət Elmi-
Tədqiqat Ġnstitutu) neftli-qazlı sahələrin elmi cəhətdən əsaslandırılmıĢ Ģəkildə
iĢlən məsi, kəĢfıyyat qazıması və istismar texnologiyası problemləri ilə məĢğul
olurdu.
EA ZFAġ, sonra isə EA AF-ın neftçi alimləri neftin tərkib i və onun
yeraltı qatlarda yerləĢ məsi Ģəraiti barədə məsələnin öyrənilməsi məqsədilə
tədqiqatlar aparır, palçıq vulkanları və onlarla bağlı neftli və qazlı yeraltı yataqlar
problemi ilə məĢğul olur, mü xtəlif laylardakı suların kimyəv i tərkib ini müəyyən
etmək metodikasını iĢləyib hazırlayırd ılar. Bu tədqiqatların nəticələri
respublikanın neft sənayesində tətbiq olunur, yataqların səmərə li iĢlən məsində
mühü m rol oynayırdı
156
.
Bu dövrdə istedadlı gənc mütəxəssis və alimlər N.K.Baybakov,
S.A.Vəzirov,
S.A.Orucov, A.A.Yakubov, A.K.Əliyev,
ġ.Ə.Əzizbəyov,
M.A.QaĢqay, A.F.Sultanov, Q.X.Əfəndiyev, Ə.S.Əlizadə, S.M.Qu liyev,
K.N.Qulu zadə nəsli fəaliyyətə baĢlamıĢdı.
Azərbaycanda kimya və neft-kimya sənayesinin elmi problemləri ilə
EAAF-ın SSRĠ EA mü xb ir ü zvü K.A.Krasusskinin rəhbərlik etdiy i Kimya
Ġnstitutu məĢğul olurdu.
Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Kimya və Neft Texnologiyası Ġnstitutu neftin
yerli krekinq üsulu ilə iĢlənməsi, "Amerika üsulu ilə müqayisədə asanlaĢdırılmıĢ"
mülki aparatların yaradılması və qiymətli antipartlayıcı krekinq-benzinin alınması
məsələləri ilə məĢğul olurdu
157
. Professor Y.L.Lopuxinin rəhbərlik etdiyi EAAF-ın fizika
bölməsində neft məhsullarının, dağ süxurlarının fiziki xassələrinin neft laylarının
fizikasının tədqiqinə, metalların molekulyar fizikası sahəsinə aid geniĢ iĢlər aparılırdı.
X.Ġ.Əmirxanovun naqillərin, əsasən yarımkeçiricilərin istilik və elektrik xassələrinin
tədqiqinə dair araĢdırmalarının nəticələri kəĢf xarakteri daĢıyırdı
158
. EAAF-ın
energetika bölməsi respublikanın enerji mənbələrinin aĢkara çıxarılması, onlardan
düzgün istifadə edilməsi, neft sənayesi energetikası məsələlərini tədqiq edirdi.
Biologiya elmləri problemlərinin tədqiqatı EAAF-ın üç müəssisəsində -
Botanika Ġnstitutu, Zoologiya Ġnstitutu və TorpaqĢünaslıq Bölməsində aparılırdı.
Botanika Ġnstitutunda Azərbaycan florasının - bitki örtüyünün öyrənilməsinə, faydalı
bitkilərin aĢkara çıxarılmasına, bitkilərin fiziologiyası və biologiyasına dair iĢlər
aparılırdı. 1934-cü ildə Bakı Ģəhərinin Badamdar yaylasında 240 hektar sahədə
müstəqil elmi idarə hüququnda Botanika Bağının tikintisinə baĢlandı
159
. Zoologiya
Ġnstitutu faunanın inventarizasiyası və onun mühafizəsi tədbirlərini iĢləyib hazırlamaqla
305
məĢğul olurdu. EAAF-ın TorpaqĢünaslıq bölməsinin alimləri çay, sitrus, tütün bitkiləri
üçün yararlı rütubətli subtropik torpaqların, respublikanın pambıqçılıq rayonlarının
torpaqlarının
meliorasiyası
və
mənimsənilməsi
problemlərin i
iĢləyib
hazırlay ırdılar.
1937-ci ilin aprelində EAAF-ın Coğrafıya Bölməsi yaradıldı. Bu bölmə
fizika və iqtisadi coğrafiyaya dair tədqiqatlar aparmıĢ, fiziki və iqtisadi xəritələr
tərtib etmiĢ, Azərbaycan SSR-in coğrafıya atlasını və coğrafiya lüğətini
hazırlamıĢdı. Fizio logiya elmi inkiĢaf edird i. 1935-ci ildə Azərbaycanın fızioloq
alimləri fizioloqların XV Beynəlxalq konqresinin iĢində iĢtirak etmiĢdilər.
Azərbaycan Tibb Ġnstitutunda və digər xüsusi tibbi elmi-tədqiqat
idarələrində elmi iĢin inkiĢafı və yüksəliĢi ilə eyni vaxtda təbabətlə bağlı mü xtəlif
elmi cəmiyyətlər - cərrahlar, terapevtlər, patoloqlar və b. cəmiyyətləri meydana
çıxırdı. Tropik xəstəlikləri öyrənən institutlar - Elmi-Tədqiqat Klinika Ġnstitutu,
Fiziki Müalicə Metodları və Kurortologiya Elmi-Tədqiqat Ġnstitutu yaradıldı.
Azərbaycanda ictimai-siyasi və humanitar elmlər o dövrdə hakim ―proletariat
diktaturası", "dünya inqilabı" konsepsiyasına, xüsusilə Beriya, Bağırov və onların
həmfikirlərinin cəhdləri ilə Zaqafqaziya regionunda Stalinin Ģəxsiyyətinə pərəstiĢin
dərin kök salması tələblərinə uyğun "ideologiyalaĢdırma", "siyasiləĢdirmə" ilə məĢğul
olaraq, özünün ziddiyyətli, məĢəqqətli günlərini keçirirdi.
Bu çətinliklərə baxmayaraq, ictimai və humanitar elmlərin ənənəvi
sahələrində elmi iĢlər davam etdirilirdi. 1935-ci ildə EA ZFAġ-ın nəzdində Tarix,
Etnoqrafıya və Arxeologiya Ġnstitutu (sonradan EAAF-ın müstəqil Tarix Ġnstitutuna
çevrildi) yaradıldı. Qədim zamanlardan yeni dövrədək Azərbaycan tarixinə,
Azərbaycan xalqının sosial-iqtisadi həyatına dair yeni əsərlər meydana gəldi,
sənədli məcmuələr nəĢr edild i.
1935-c i ildə EA ZFAġ-ın dil və ədəbiyyat bölməsi Ədəbiyyat və Dil
Ġnstitutuna - Azərbaycan ədəbiyyatı və ana dilinin zəngin irsini öyrənən və tədqiq edən
əsas mərkəzə çevrild i.
1934-cü il iyunun 19-da Azərbaycan SSR XKS-nin 15 c ildlik
"Azərbaycan Ensiklopediyasının nəĢri haqqında" qərarına əsasən, Xalq Komissarları
Soveti yanında Hüseyn Rəhmanov, Ruhulla Axundov, Cəmil Rəhimov, Mövsüm
Qədirli, Mirzə Məmmədov və Vəli Xuluflunun daxil olduğu xüsusi komitə təĢkil
edildi, ancaq lazımi ixt isaslı kadrlar, poliqrafıya bazası və maddi vəsaitin
çatıĢmazlığ ı həmin qərarı həyata keçirməyə imkan vermədi.
Müharibədən əvvəlki illərdə EAAF-ın rəhbərliyi altında 60-dək elmi
idarə elm və texnikanın aktual p roblemləri ilə məĢğul idi. 1938-ci ildə
Azərbaycan KPMK SSRĠ EA Azərbaycan filialının məru zələrini d inləyərək,
respublika elminin müdafıə sənayesinin inkiĢafın ın sürətləndirilməsinə, iri dövlət
yanacaq ehtiyatlarının yaradılmasına, Azərbaycanda yeni neft yataqlarının intensiv