42
gətirilməsini və ingilis-Ģah qoĢunları ilə əlaqə yaradılmasın ı təmin etməyə cəhd
göstərirdi.
ġuranın Rəyasət heyətinin rəyində deyilird i: "DaĢnak höku mətinin
Azərbaycanda kommunist pərdəsi altında iĢləyən agentləri xüsusən Qarabağda,
Zəngəzurda və Qa za xda daĢnaklar ın hücumuna zə min yarat maq üçün fəal
hazırlıq görür, yerlərdə sovet hakimiyyətini öz əllərinə keçirir və yerli müsəlman
əhalisini çaĢdırmağa çalıĢırlar"
51
.
Çiçerinin hazırladığ ı təlimatın nüsxələri N.N.Nərimanova, S M.Mrova,
ġ.E.Eliavaya göndərilmiĢdi. Həmin vaxt N.N.Nərimanov bu məsələ barədə
V.Ġ.Leninə xüsusi teleqram yollad ı. Ərazi məsələləri ilə bağlı mü rəkkəb vəziyyət
yarandığını bild irən M.Nərimanov sovet Azərbaycanı nümayəndəsinin
Moskvaya yola düĢdüyünü xəbər verir və Azərbaycana dəxli o lan məsələlərin
həllini müvəqqəti dayandırmağı xahiĢ edirdi
52
. Tezliklə N.N.Nərimanov
V.Ġ.Leninə daha bir teleqram göndərərək, Azərbaycandakı vəziyyəti xarakterizə
etmiĢdi
53
.
Bu baxımdan Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı ġurasının sədri
N.Ġ.So lovyovun V.Ġ.Len inə göndərdiyi "ÇevriliĢdən sonrakı iki ayda (may -iyun)
Azərbaycanda bizim siyasətimiz" adlı məlu mat məktubu maraqlıdır. Burada
sovet Azərbaycanının beynəlxalq və daxili vəziyyətinin xarakteristikası
verilmiĢdi
54
. Müəllifin 1900-cü ildən partiya üzvü, Mərkəzin nümayəndəsi
olduğunu nəzərə alsaq, sovet hakimiyyətinin ilk iki ayında Azərbaycanda
yaranmıĢ vəziyyəti qiy mətləndirməsi və bu barədəki rəyi diqqəti cəlb edir. O
yazır ki, "çevriliĢə qədər Azərbaycanda Sovet Rusiyası ilə yaxmlaĢ mağa olan
mey il nisbətən güclü idi... Bu meyil müsəlman ziyalılarının xeyli h issəsi arasında
da müĢahidə edilirdi... bolĢevizmdən böyük bəlalar gözləmird ilər". Yeni
hökumətin inqilab ko mitəsinin azərbaycanlılardan ibarət o lması faktını müsbət
qiymətləndirən müəllif eyni zamanda bild irir ki, "heç kimə sirr deyil ki, inqilab
ko mitəsinin baĢı üstündə AzKP MK durur ki, burada rəhbər rol gürcü-erməni
qrupuna məxsusdur, bu isə pis idi". Bu rəhbər qrup MK-nın vasitəsilə
Azərbaycan xalqın ı baĢsız qoymağı, kütləv i həbslər və güllələmək yolu ilə onun
ən yaxĢı nü mayəndələrini məhv etməyi qərara almıĢdı. N.Ġ.So lovyov yazırdı:
"Ziyalılar və burjuaziyanın nümayəndələri həbs olunur və güllələn ird i, bunlar
demək olar yalnız müsəlmanlar idilər
55
. Həbs edilmiĢ müsəlmanların dəstə ilə
küçələrlə aparılması "ermənilərdə açıq-aĢkar bəd xalı sevinc doğururdu ki,.. sovet
hakimiyyətinin təntənəsinin müsəlmanların düĢmənlərin in təntənəsi, ümu mmilli
fəlakət
olacağı
barədə
xəbərdarlıq
edən
müsəlman
millətçilərinin
(müsavatçıların) irəlicədən dedikləri doğru çıxmağa baĢlayır"
56
.
Qızıl ordunun Gəncədə üsyanı yatırmasında ermən ilər də iĢtirak
edirdilər. Gəncə ermənilərinin kö mək göstərməsi Qızıl o rdu əsgərlərində
43
ermənilərə rəğbət doğururdu. "Erməni millətçiləri və sadəcə olaraq yaramazlar
bundan istifadə edərək, qızıl ordu əsgərlərini qarətçiliyə və müsəlmanlara qarĢı
digər hər cür zorakılığa uğurla təhrik etməyə baĢlamĢdılar. XI ordunun ərzaq
dəstələri də elə bu yöndə fəaliyyət göstərir, ordunun yerləĢdiyi rayonlarda
iĢğalçıların metodu ilə ərzaq tədarük edird ilər"
57
.
ġərq xalqları Fəaliyyət və Təbliğat ġurası Rəyasət Heyətinin rəyi ilə də
Azərbaycan kəndlilərinə münasibətdə müstəmləkəçilik siyasətinin, ordunun
mərkəzi və yerli ərzaq orqanlarının kənddən bütün ərzaq ehtiyatlarının daĢıyıb
aparması, bunun sovet hakimiyyətinə çox böyük narazılıq doğurması və bir sıra
yerlərdə artıq kəndli üsyanlarına səbəb olması barədə xəbər verilirdi
58
.
N.Ġ.Solovyov yazırdı ki, ən kədərli təsir bağıĢlayan Ermənistanla sərhəd
rayonlarında Azərbaycanlılardan silahların alınması - bu, müsəlmanla rın ermən ilər
tərəfindən qırılmağa məhku m edilməsi demək id i - və ermən ilərin Qızıl ordu
tərkib inə və dəmir yollarının mühafizəsinə qəbul olunması idi. N.Ġ.Solovyov xəbər
verirdi ki, Ermənistan Respublikası yaranarkən onun hüdudlarında 250 müsəlman
kəndi var idi, onlar hamısı məhv edilmiĢdir, indi orada bir nəfər də müsəlman
yoxdur.
Qeyri-a zərbaycanlıların nümayəndələrinin daxil edilməsi hesabına iki ay
ərzində (may-iyun) tərkibi üç dəfə dəyiĢmiĢ "mənzil ko missiyası"nın adı altında
Bakıda evləri qanunsuz müsadirə edir, sahiblərini çıxarıb baĢqalarına verirdilər.
Varlıların evlərinə əsasən erməni və rus fəhlələrini köçürürdülər. Varlıların
evlərinin, əmlakının müsadirəsi zamanı əxlaqı, etikanı, Ģəhərin müsəlman əhalisinin
adətlərini saya salmırdılar. Yerli əhalinin milli hisslərinə toxunan bu zorakılıq və
özbaĢınalığın dəhĢətli günlərinin qərəzsiz Ģahidi olan N.Ġ.Solovyov yazırdı: " Göz
yaĢları içində olan müsəlman qadınları Ġnqilab Komitəsinin sədri Nərimanovu hər
gün dəstə ilə əhatəyə alırdılar, lakin onun MK-nın götürdüyü xətti dəyiĢdirmək
cəhdi onunla nəticələndi ki, millətçi və həddən artıq sağ inqilabçı kimi ona
etinasızlıq göstərməyə baĢladıla r"
59
.
Beriyanın məhkəmə prosesi zamanı arxivdən N.N.Nərimanovun iki
sərəncamı tapılmıĢdır. Bunlar o vaxt Azərbaycan Fövqəladə Komissiyası sədrinin
müavini iĢləyən L.P.Beriyanın yerli əhaliyə qarĢı xuliqanlıqlarına görə dərhal
cəzalandırılması barədə idi. Bakı Partiya Ko mitəsi iki dəfə 1922-ci ilin aprel və
noyabrında Beriyanın qanuna zidd hərəkətlərini mü zakirə etmiĢdi. Bakı
Komitəsinin qərarlarından birində deyilirdi: "EĢidildi: Beriyanın hərəkətləri
haqqında. Qərara alındı: Bakı komitəsinin, onun katibliyinin və Rəyasət Heyətinin
razılığı olmadan siyasi həbslər keçirmək, xüsusilə fəhlələri həbs etmək yolverilməz
sayılsın. Bu məsələ AKP M K-da qald ırılsın".